حقوق قراردادها: همراه با حقوق و تعهدات قراردادی مهندسان (چاپ چهارم، ویراست دوم)

---

تألیف:
دکتر مهراب داراب پور
دکتر محمدرضا داراب پور

---

مشخصات نشر:

عنوان:	مدنی 3: حقوق قراردادها
مؤلفان:	دکتر مهراب داراب‌پور / دکتر محمدرضا داراب‌پور
ناشر:	انتشارات گنج دانش
لیتوگرافی:	ترنج رایانه
چاپ و صحافی:	صدف
نوبت چاپ:	چهارم – 1401
شمارگان:	500 جلد
قیمت:	160.000 تومان
شابک:	978-622-7974-01-0

---

---

فهرست مطالب کتاب

سخن ناشر
چکیده
سرآغاز
بخش نخست: حقوق قراردادی و نحوه‌ی اجرای آن
فصل نخست: ماهیّت قراردادها و انواع آن
فصل دوم: شرایط اساسی صحّت قراردادها و استثناء
فصل سوم: شروط مرتبط با قراردادها و آثار آن‌ها
فصل چهارم: آثار قراردادهای تشکیل شده بین طرفین
فصل پنجم: نحوه‌ی عملی انعقاد و شکل ظاهری قراردادها و نمونه‌های قراردادی مدرن
بخش دوم: تعهّدات قراردادی و نحوه‌ی اجرای آن (آثار قراردادی)
فصل نخست: پایان تعهّدات قراردادی
فصل دوم: آثار نقض قرارداد
فصل سوم: حلّ و فصل دعاوی و اختلافات
نمودارها
کتاب‌نامه
آیین‌نامه‌ها، رویّه‌های قضایی،قوانین و کنوانسیون‌ها
فهرست اختصارات
فهرست واژگان نامأنوس برای مهندسان
درباره‌ی نویسندگان

---

چکیده کتاب

هفت‌خان تعهّدات+ یک

دوست داشتم کتاب کوچک صد صفحه‌ای بنویسم که هر مهندسی بخواند، حقوقدان شود. جالب است، شما هم با ما برای نوشتن این صد صفحه همراه باشید تا با هم از این هفت خان تعهّدات قراردادها بگذریم و به چکیده‌ای از کلّ این کتاب دست یابیم!

خان نخست

مهندسی از من سؤال کرد که قراردادی که بسته است به ضرر وی می‌باشد. بی‌درنگ به وی گفتم: «خوب اگر قرارداد به ضرر شماست و فایده‌ای هم برایت ندارد، فسخ کن»! چند سال کار بی‌مزد و مواجب برای چه انجام دهی؟ استاد حقوقی که در کنارم بود، فرمودند: بعد از این‌که قراردادی را بستید (به زبان حقوقی «بعد از انشاء و انعقاد عقد»)، دیگر نمی‌توانید یک طرفه فسخ کنید، چون «قراردادها لازم» هستند. بنا بر اصل لزوم، هرگاه قراردادی منعقد گردید، باید به آن پایبند باشید. در غیر این صورت، شما را مجبور می‌کنند که آن را اجرا کنید و اگر نشد از شما خسارت می‌گیرند. برایم بسیار جالب بود که بدانم شانه خالی کردن از زیر باری که توان برداشتن آن را نداریم، ولی نسبت به آن تعهّد داده‌ایم، تا این حدّ سخت است.

همین مهندس باز اظهار داشت من از طرف مقابل، سند محکمی به نام وکالت آن هم وکالت بلاعزل گرفته‌ام؛ دیگر مشکلی که در کار نیست؟ بی‌محابا گفتم: نه، دست و پایش را حسابی بسته‌اید. به خصوص که وکالت را هم با شرط بلاعزل بودن محکم کرده‌اید. باز استاد نگاه عاقل اندر سفیهی به من انداخت و محترمانه فرمود: نه این‌گونه نیست که می‌فرمائید. او، صرف‌نظر از مورد وکالت که ممکن است محدود باشد، می‌تواند شخصاً آن کار را به دلخواه خودش انجام دهد، علاوه بر این، اگرطرف مقابل فوت کند، یا دیوانه شود یا سفیه گردد، قرارداد وکالت شما از بین می‌رود! و اگر این اتفاقات برای شما هم بیفتد باز هم قرارداد زایل می‌شود!

راست نشستم و شانه‌ها را بالا انداختم و عرض کردم: مگر نفرمودید «قراردادها لازم» هستند و موقعی که منعقد شد، مانند گره محکمی بین طرفین است و هیچ کس به تنهایی حقّ فسخ ندارد؟ جواب آمد که آخر وکالت، «قرارداد جایز» است که به موت و جنون و سفه هر یک از طرفینّ خود به خود از بین می‌رود و هیچ اثری ندارد. عجیب است!

باز در جای دیگری نگران شدم که مالک به علّت تصادف شدید در کُما رفته و در بیمارستان بستری بود، گفتم اگر او بمیرد، کلّ قراردادهای پیمانکاری نابود می‌شود که بعد از سؤال، گفتند که این‌طور نیست. چون «قراردادهای پیمانکاری لازم» هستند و برای طرفین و قائم‌مقام آن‌ها، از جمله ورّاث، لازم‌الاجرا می‌باشند.

با این توصیف، بر خودمان لازم دیدیم که «تعّهد» و «قرارداد» را بشناسیم. اقدامات و اعمال یک طرفه‌ای که حقّ و تکلیف را ایجاد کنند (که حقوقدانان به آن ایقاعات می‌گویند) بررسی کنیم و انواع و اقسام و آثار قراردادها را هم به تفکیک بیان نمائیم. بحث از «عقود لازم و جایز»، «عقود منجّز و معلّق»، «قراردادهای تملیکی و عهدی» و غیره، ضروری می‌نمود. عقود معوّض و مجّانی را بشناسیم، قراردادهای صحیح را از باطل تفکیک نمائیم و در نهایت انواع قراردادهای مهندسی را هم به رشته‌ی تحریر درآوریم که با نوشتن این فصل، کلّ صد صفحه‌ی کتاب پر شده بود و ما هنوز در میان تعاریف اوّلیّه‌ی انواع قراردادهای مهندسی سرگردان بودیم که خان اوّل به پایان رسید.

هفت شهر عشق را عطّار گشت                   ‌ما هنوز اندر خَم یک کوچه‌ایم

خان دوم

از خان اوّل که گذر کردیم، آرامش نسبی پیدا شد، ولی چه می‌دانستیم که خان دوم هم از خان اوّل کمتر نیست. در این خان باید پرتویی بر تاریک خانه‌ی شرایط صحّت قرارداد می‌انداختیم. برای این‌که قرارداد صحیح باشد باید علاوه بر وجود اهلیّت، قصد انشاء آن‌ها و معلوم و معیّن بودن مورد معامله، جهت معامله هم مشروع و قانونی باشد. در این خان باید از این چهار مرحله جان سالم به در می‌بردیم که اشاره‌ی مختصری به آن‌ها خالی از لطف نیست.

1. باید، قصد انشاء (قصد بستن قرارداد) را می‌شناختیم. شیوه‌های بیان قصد، ایجاب و قبول (پیشنهاد معامله از یک طرف و پذیرش طرف دیگر)، قصد ظاهری و باطنی و قراردادهای صوری که قصد در آن‌ها نیست را توضیح می‌دادیم و با عیوب رضا و اشتباه در قرارداد و اجبار و اکراه و اضطرار، دست و پنجه نرم می‌کردیم و آن‌ها را دست بسته با توضیح کامل، تسلیم خوانندگان می‌نمودیم که با موفقیّت انجام شد.
2. در مرحله‌ی دوم خان دوم، باید از اهلیّت و اقتدار و اختیار طرفین برای انجام معامله سخن می‌گفتیم. کسی اهلیّت دارد که عاقل و بالغ و رشید و قاصد و مختار باشد و کسی اختیار و قدرت انجام معامله دارد که قانون او را منع ننموده باشد، یعنی علاوه بر اهلیّت تمتّع (صلاحیت بهره بردن از حقّ و حقوق)، اهلیّت استیفاء (صلاحیت انجام نقل و انتقال و دخل و تصرّف در اموال) هم داشته باشد. باور کنید گذشتن از صف کودکان قد و نیم قد، یعنی کوچک و بزرگ (که حقوقدانان به آن‌ها صغیر ممیّز و غیر ممیّز می‌گویند)، عبور از کنار دیوانگان دوره‌ای و دیوانگان همیشگی (که حقوقدانان به آن‌ها مجنون ادواری و مجنون اطباقی می‌گویند) کار آسانی نبود و از آن‌ها سخت‌تر، گذشتن از میان سفیهانی بود که عقل معاش نداشتند.

قدم در باتلاق اهلیّت اشخاص حقوقی (مثل شرکت‌های گوناگون) نهادن، کار هر رهرو نیست. معجونی از فقه و قوانین خارجی درست کرده‌اند که بسیاری از مشتریان قضات و حقوقدانان را هم در کام خود فرو برده است. در شرکت‌ها، اشخاص حقیقی اهلیّتِ امضا و انعقاد معامله را دارند که نام آن‌ها برای عموم در اداره‌ی ثبت شرکت‌ها و روزنامه‌ی رسمی اعلان شده باشد. اشخاص ثالث، مصون از تخلّفات و اشتباهات شرکت و سهامداران هستند. آن‌ها در کشتی امن شخص ثالث، سیر و سیاحت می‌کنند.

وقتی این مرحله تمام شد، تازه فهمیدیم که کدام یک از معاملات صحیح، نافذ یا باطل است. ولی صرف این امر کافی نبود، باید به مرحله‌ی سوم می‌رفتیم و راه‌های طولانی، در این مسیر متلاطم را طی می‌کردیم.

• در مرحله سوم از این خان باید به مورد معامله پرداختیم که چندان خطرناک نبود. مورد معامله باید معلوم و معیّن باشد. به عبارت دیگر، نباید مردّد و مجهول باشد و الا معامله باطل به شمار می‌آید.
• در مرحله‌ی چهارم خان سوم، باید از هدف، غرض و جهت معامله می‌گفتیم که لازم نیست طرفین برای یکدیگر توضیح دهند که مقصود و غرض آن‌ها از انجام معامله چیست، ولی اگر برای یکدیگر بیان کنند باید «جهت معامله» قانونی و مشروع باشد. اگر یکی می‌گفت این انگور را می‌خرم تا شرابی ناب بسازم یا این خانه را برایم بساز تا میخانه‌اش کنم، قرارداد باطل می‌شد؛ چون جهت آن، غیر قانونی بود. این که می‌گویند سکوت، طلا و کلام، نقره است، چندان هم درست نیست، چون کلام در اینجا آتش است و همه چیز را می‌سوزاند و معامله را باطل می‌کند.

زمانی که خان دوم تمام شد، تازه فهمیدم که با چه اشخاصی می‌توان قرارداد منعقد نمود و انعقاد قرارداد با چه کسی صحیح و نافذ نیست، ولی صرف این امر کافی نبود در نتیجه باید به خان سوم می‌رفتیم.

خان سوم

پس از مدّتی همان مهندس به من گفت محبّت کن و برایم قراردادی بنویس که در آن، متضرّر نشوم. از تجربه‌ای که داشتم استفاده کردم و بندی را در قرارداد وی نوشتم (حقوقدانان به این بند، «شرط» می‌گویند) تا هر وقت پیمانکار اراده کرد، حقّ فسخ داشته باشد. محض احتیاط، قرارداد را نزد همان استاد حقوق بردم، استاد که قرارداد را دید، نگاه تلخی به من انداخت و گفت: این حقّ فسخ که برای پیمانکار قرار داده‌ای دیگر چیست؟ با افتخار گفتم: قرارداد لازم را برای پیمانکار با حربه‌ای خردمندانه به قرارداد جایز تبدیل کردم! استاد لبخند ملیحی زد و فرمود: تو کلّاً قرارداد را از ریشه نابود کردی! خواستی ابرویش را درست کنی نه تنها چشمش را کور کردی، بلکه تیر خلاصی هم به قلب قرارداد زدی! هر شرطی اثری دارد و این شرطی که شما گذاشته‌اید هم باطل است و هم سبب بطلان قرارداد می‌شود، چون حقّ فسخی که در آن «زمان نامحدود» برای اعمال فسخ وجود داشته باشد، باطل و مبطل عقد است. این شرط هم مجهـول است و هم باعث جهل به عوضین می‌شود و هم «خلاف مقتضای ذات عقد» است. آنجا بود که به یقین رسیدم که قرارداد و شروط و مسائل جنبی آن، پیچیده‌تر از چیزی است که تاکنون تصوّر می‌کردم. با این وجود، گذر از خان سوم چندان سخت نبود، ولی هفت مرحله داشت تا با انواع و آثار و دیگر توابع شروط مرتبط با عقد آشنایی پیدا کنیم.

شرط، ممکن است قبل از انعقاد قرارداد باشد و طرفین بر اساس و مبنای آن، قرارداد را منعقد کنند. حقوقدانان به این شرط «شرط بنایی یا شرط تبانی» می‌گویند.

امکان دارد طرفین قرارداد در ضمن عقد، شروطی را قایل شوند که به آن‌ها «شروط ضمن عقد» گفته می‌شود.

بعد از عقد هم می‌توان با هماهنگی طرفین بر شروطی توافق کرد، این شروط بعداً به قرارداد ضمیمه می‌شوند که به آن‌ها شروط الحاقی نیز می‌گویند.

شروط در عقد ممکن است صریح یا ضمنی باشند. همه‌ی شرط‌ها، به استثناء شروطی که مخالف قانون هستند، صحیح می‌باشند. برای مثال: می‌توان شرط کرد که همه‌ی مالیات‌ها و بیمه‌ها بر عهده‌ی یک طرف قرارداد باشد. برخی از شرط‌ها هم باطل هستند و اثری بر عقد ندارند. شروط نامشروع، نامقدور و بی‌فایده از این نمونه‌اند. شروط صحیح هم انواع و اقسامی دارند که شرح اسقاط و الزام آن هم، خود دارای مراحل پیچیده‌ای است که در این خان وجود دارد.

خان چهارم

این خان، که خان وسطی است را نمی‌توان بدون مرشد و پیر راهنما طی کرد، چون پس از انعقاد قرارداد، بحث مشکلات اجرا و اجبار به ایفای عین تعهّد پیش می‌آید.

طی این مرحله، بی‌همرهی خضر مکن!                        ظلمات است بترس از خطر گمراهی!

 کسی که متعهّد شده است، باید به قراردادش عمل کند. گاهی در اینجا لازم می‌شود که به یاری شخص ثالثی بپردازید و او را کمک کنید و نفعی به او برسانید. حقوقدانان به این امر «تعهّد به نفع شخص ثالث» می‌گویند. شما حق ندارید به ضرر شخص ثالث، شرطی در قرارداد درج کنید و او را ملزم و متعهّد به امری کنید. با این وجود، گاهی یک فضول پیدا می‌شود و کاری می‌کند کارستان، قراردادهای جمعی و ارفاقی و پیمان بسته می‌شود و اکثریّت مالکین یک مجموعه آپارتمانی قراردادهایی منعقد می‌کنند که شخص ثالث (اقلیّت مالکین) را نیز متعهّد و ملزم می‌نمایند. حقوقدانان این امر را تحت عنوان «تعهد به ضرر شخص ثالث» مورد بررسی قرار می‌دهند. شخص ثالث در قراردادهای پیمان هم خود داستان مفصّلی دارد که در این خان با آن‌ها دست و پنجه نرم کردیم.

خان پنجم

تجارب چهار خان گذشته، انسان را مجرّب می‌نماید تا از خطرها نترسد. حالا دوستان همراه ما همه‌ی جوانب یک قرارداد و ضروریّات قبل و زمان انعقاد قرارداد را در نظر می‌گیرند، در مشخصات و عنوان قرارداد و اهلیّت طرف معامله دقّت می‌کنند، به وضوح به تعهّدات آن‌ها می‌اندیشند، عوض و معوّض قراردادی را به دقّت ورانداز می‌کنند و تضامین حسن انجام کار و قوانین حاکم بر شکل و محتوای قرارداد را تعیین می‌نمایند، تا در دو خان ششم و هفتم به مشکل غیر قابل حلّی برخورد نکنند. قراردادهای مدرن را می‌شناسند و آن‌ها را مانند درختان یک جنگل زیر نظر دارند. اگر همه‌ی این موارد را مدّ نظر داشته باشیم، همگی به سلامت از خان‌های بعدی خواهیم گذشت.

خان ششم

راحتی خان پنجم این گمان را برای ما به وجود آورد که کارها بر طبق روال و سامان است و کسی که تجربه‌ی گذشتن از پنج خان را داشته باشد، از این دو خان نیز به راحتی می‌گذرد؛ ولی حقیقت، چیز دیگری بود. در این خان بحث از قرارداد و نحوه‌ی اجرا و پایان آن است. حقوقدانان از اصطلاحات ثقیلی استفاده می‌کنند که ما نیز چاره‌ای جز تبعیّت از آن نداریم. آن‌ها برای انجام دادن قرارداد اصطلاح «ایفاء عین تعهّد» را به کار می‌برند؛ اگر یک طرف به قرارداد پایان دهد از واژه‌ی «فسخ» استفاده می‌کنند. حقّ فسخ ممکن است به موجب قانون یا قرارداد به یک یا دو طرف داده شده باشد. اگر دو طرف با رضایت به قرارداد پایان دهند، می‌گویند قرارداد را «اقاله» یا «تفاسخ» نموده‌اند، پایان خود به خودی قرارداد را «انفساخ» نام نهاده‌اند و مُعضل «تهاتر»، «تعذّر یا عدم امکان انجام قرارداد» و «مرور زمان» را هم به آن اضافه می‌کنند. پس باید نه تنها در کنار مرشد و راهنما بود، بلکه همه‌ی تجهیزات حقوقی را آماده کرد تا مبادا در سنگلاخ‌های تلخ و صحراهای خشک این خان با مشکلات لاعلاج روبرو شویم. این خان مانند خان اوّل، دارای سختی‌های مخصوص به خود است.

تلخ‌ترین مرحله از این خان، موقعی است که انجام معامله و قرارداد با مشکلات عدیده روبرو می‌شود، تعذّر (عذر برای عدم انجام کار) پیش می‌آید، سختی روی می‌دهد، مدّتی قوّه‌ی قاهره جلوی اجرای قرارداد را می‌گیرد، انجام قرارداد بی‌فایده یا مضّر می‌گردد، نویسندگان حقوقی از حاشیه‌ی این مرحله به آرامی گذر کرده‌اند، ولی دریایی خشک و صحرایی پر امواج سراب که کمتر کسانی به آسانی از آن گذشته‌اند در کنار این خان رخ نمایی می‌کند.

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین حائل                 کجا دانند حال ما سبکباران ساحل‌ها؟

خان هفتم

در این خان آثار تخلّف از قرارداد و نقض آن آشکار می‌شود. کسی که قرارداد منعقد کرده و اجرا نمی‌کند، او را مجبور به اجرا می‌کنند، تضمین‌های وی را توقیف می‌کنند و بر می‌دارند، وجه التزام وی را به عنوان خسارت می‌گیرند، علاوه بر این او را محکوم به پرداخت خسارت می‌کنند، خسارت تأخیر تأدیه از وی می‌گیرند و خلاصه بیچاره‌اش می‌کنند. در این خان، همه‌ی مشکلات ممکن رخ می‌دهند و چنان زندگی را بر طرفین قرارداد تلخ و ناگوار می‌سازد که فکرش را هم نمی‌کرده‌اند. امّا این دلخوشی برای خواننده پیش می‌آید که هفت خان قرارداد را پشت سر گذاشته است.

توهّم پایان حقوق و تعهّدات طرفین، چندان دوام نمی‌آورد و دیری نمی‌پاید، چون هنوز اختلافات بر جای خویش باقی است و برای حلّ و فصل آن، باید به فکر چاره‌ای بود. برای همین امر، نویسندگان حاضر مجبور بوده‌اند شما را به خان هشتم دعوت کنند و طرفین قرارداد را در مقابل قاضی یا داور بنشانند.

خان هشتم

خان هشتم، سرزمینی دیگری غیر از قراردادهاست. اینجا روز حساب و کتاب است. خوشا به حال کسانی که دعوی را می‌شناسند و آن را مدیریّت می‌کنند و با صلح و سازش، یا حدّاکثر با میانجیگری اختلافات قراردادی و غیر قراردادی خود را رفع می‌کنند و بدا به حال کسانی که کارشان به دادگاه و داور می‌افتد. یعنی بخت با کسی است که حقوق و دعوی و مدیریّت آن را می‌داند و شخص نا آگاه از این موازین از سایه‌ی اقبال به دور می‌افتد.

درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد                   نهال دشمنی بر کن که رنج بی‌شمار آرد

از خان داوری و دادگاه گذشتن، کار آسانی نیست و به اندازه‌ی بیش از هفت خان قراردادی قبلی، وقت گیر و زمان‌بر و کُشنده است و هیچ تضمینی هم در ایجاد عدالت و منصفت بین طرفین نیست. قاضی یا داور بر اساس ادّله و ظاهر با شمشیر حکم قضایی یا رأی داوری، حق و تکلیف را تعیین می‌کنند. در بخش اوّل جلد دوم همین کتاب، به اندازه کافی، از این باب سخن خواهیم گفت.

یکی از علمای بزرگ حقوق، داور اختلاف وکیل دیگری و شرکت بزرگی شده بود، استاد همه چیز را برای داور توضیح داد و داور، صد در صد حرف‌های استاد را بدون کوچکترین تردیدی قبول داشت، در انتها، وقتی داور رأی خود را صادر کرد، فقط یک چهارم دعاوی را پذیرفته بود و سه چهارم آن که مبالغ کلانی می‌شد را مردود شمرده بود، به استاد عرض کردم مگر او علم به صحّت گفتار شما نداشت؟ جواب فرمودند: بله، ولی داور و قاضی به علم خود عمل نمی‌کند، آن‌ها فرزندان دلیل و تابعان خلف مستندات هستند. این رأی هر چند خلاف حقیقت است، ولی واقعیّت را بیان می‌کند و مقبول جامعه، دادگاه‌ها و مردم است و اجرای آن را قانونی می‌دانند، هر چند به مذاق طرفین دعوی خوش نیاید.

در ابتدای کتاب، درخواست می‌شد که همه چیز را به زبان ساده و بدون اصطلاحات حقوقی بنویسیم، خواستیم، ولی نشد. اگر اصطلاحات کوتاه و موجز حقوقی را به کار نمی‌بردیم، هر بار برای هر کلمه یا اصطلاح باید چندین صفحه توضیح می‌دادیم که باعث طولانی شدن کتاب، تا حجم دو برابر و بهره‌وری کمتر از آن می‌شد. برای همین امر، سعی کردیم اصطلاحات حقوقی را در پاورقی و در فهرست واژه‌های نامأنوس بیاوریم تا خواندن کتاب برای استفاده کنندگان آسان‌تر شود.

در هفت خان زندگی، ماهیت زندگی هر چه می‌خواهد باشد، عقد، ایقاع واقعه‌ی حقوقی یا واقعه‌ی طبیعی، دنیا چه مجازی باشد و چه غیر مجازی، کسی موفّق است که به حقیقت دست یافته و عمل صالح انجام دهد و جهان را برای همه‌ی انسان‌ها بهشت سازد. سلطه‌ی کوته‌فکران، انسانیّت را به حضیض ذلّت می‌برد و با ایجاد جهنم، وعده‌ی رسیدن به بهشت می‌دهد. خدایا آن را که عقل دادی چه ندادی و آن را که عقل ندادی چه دادی؟

ناگفته نماند که در اثناء این سال ها که کتاب را برای مهندسان تدریس می‌کردم، مرا غرور فرا گرفته بود که الف تا یای حقوق قرارداد ها را می‌دانم. دیروز یکی از مهندسان همکار تلفن زد که چه نشسته ای که زمین و املاک رفیقت را بدون قرارداد گرفته و در حال خراب کردن دیوارهای باغ بنده هستند. بی محابا در ذهنم گفتم ممکن نیست! بدون قرارداد تملّکی حاصل نمی‌شود و تصرف هم عدوانی و جرم تخریب هم برای اقدام کنندگان مسلم است. امّا، قبل از پاسخ دادن به او گفتم، اجازه دهید، اطراف قضیه را مطالعه کنیم. تمام شب در این فکر بودم. مگر ممکن است مال مردم را بدون اذن یا اجازه یا قرارداد بگیرند؟ نه! ممکن نیست! صبح تلفن دفتر استاد را گرفتم و سئوال کردم. فرمودند: بله؛ ما مِنْ عامٍّ اِلاّ وَ قَدْ خُصَّ (هیچ عامی وجود ندارد مگر این که تخصیص خورده باشد). گاهی قانون جای اذن و اجازه و قرارداد را با شرط و شروطی می‌گیرد. این بود که یک مبحث با سه گفتار به فصل دوم کتاب حاضر اضافه شد تا این مطلب را هم برای مهندسان پوشش دهد.

تغییرات دیگری نیز در کتاب اعمال گردیده است. از جمله مهمترین آنها می‌توان به افزودن گفتاری راجع به هیأت‌های حل اختلاف و همچنین اصلاحات و اضافات در بحث میانجیگری اشاره کرد. برخی مباحث راجع به قراردادها نیز اضافه گردید. با این حال، با در نظر گرفتن بحران کمبود کاغذ در کشور، اگرچه مباحث متعددی به کتاب اضافه گردیده است و علی القاعده می‌بایست تعداد صفحات آن افزایش می‌یافت لیکن با حذف بخش ضمایم کتاب و کوچک نمودن اندازه فونت مطالب، سعی شد تعداد صفحات کتاب در مجموع کمتر شود تا علاوه بر مصرف کمتر کاغذ سهم کوچکی در حفاظت از محیط زیست صورت پذیرفته باشد.

محمّدرضا داراب‌پور

---

نازنیـنا در تعهّد بر «هزینه- سود» بــاش!
در طریق عقدِ مستی، همچو تار و پود باش!
تیر مژگان چنـد بر قـلبِ مَنِ مغـبون زنی؟
نیست اکراهی، ولی در اضطرارم، زود باش!!
«راضی»

سرآغاز

حقوق و اقتصاد تابع سیاست هستند. اگر سیاست کشوری درست شد، امکان خوب کار کردن سیستم حقوقی و اقتصادی وجود دارد. حقوقدانان و اقتصاد دانان به خوبی می‌دانند که سیاست حقوق را ترقی یا تنزّل می‌دهد و اقتصاد را کارآ یا ناکارآمد می‌سازد. تصمیمات مدیریتی سیاستمداران بزرگترین فاکتوری هستند که در اینجا نقش اساسی ایفاء می‌نمایند.

این کتاب از حقوق و تعهّدات قراردادی طرفین و افراد مرتبط با آن‌ها بحث می‌کند و نظر قانون‌گذار و نحوه‌ی عملکرد دادگاه‌ها را توضیح می‌دهد تا خواننده با اشراف بر مطالب آن، بتواند قراردادهای قانون پسند و مقبول را منعقد و اجرا کند و هرگاه قرارداد نقض شود، آثار نقض آن را بداند و در صدد حلّ و فصل اختلافات، قبل از مراجعه به مراجع قانونی و قضایی، برآید.

قانون باید برای آرامش و آسایش مردم باشد، نه مردم برای پذیرش و آرایش قانون. قوانینی که از گزاره‌های قدیمی، کشف می‌شوند و مردم ملزم به تبعیّت از آن می‌گردند، هر چند در گذشته ارزشمند و مطلوب بوده‌اند، ولی اکنون دیگر جایگاه پیشین را ندارند. قوانینی که بدون توجّه به عقلانیّت و کارآیی اقتصادی، ارزیابی تخصّصی کارآیی آن‌ها، بدون اهمّیّت به هزینه‌ی فرصت‌ها و تلاش برای اتّخاد تصمیم بهینه در تخصیص منابع و حسابگری، بدون توجّه به تحلیل هزینه-فایده و در یک کلمه، بدون «عقل اقتصادی» وضع یا اجرا شوند، بی‌تردید، چنانچه مضرّ و خانمان‌سوز به شمار نیایند، فاقد ارزش کافی هستند. چنانچه آثار و پیامدهای خارجی و جانبی قانون، در فعّالیّت‌های تولیدی و اقتصادی مردم، سنجیده نشود و هزینه‌های گزاف برای کارهای بیهوده در سیستم قضایی صرف شود، بدون این که فایده‌ی آن سنجیده شود، منجر به عقب گرد و واپسگرایی حقوقی کشور می‌شود. البتّه، حقوق نمی‌تواند اقتصادی محض باشد و مانند خود اقتصاد، باید علاوه بر کارآیی و رعایت عدالت توزیعی، نیم نگاهی هم بر عدالت اصلاحی داشته باشد؛ یعنی هم به مطلوبیّت محوری نظر داشته باشد و هم به بازار محوری. حمایت از اقشار ضعیف جامعه ایجاب می‌کند، در کنار عدالت توزیعی به عدالت اصلاحی نیز توجّه شود. حقوقدان باید علاوه بر گرایش به راه حلّ بازار و کارآیی، برای حمایت از برخی از گروه‌های مردم، شیوه‌های عادلانه را نادیده نگیرند. این امر موجب می‌شود که هم کارآمدی اقتصادی تقویت گردد و هم عدالت توزیعی، روند منطقی و معقول خود را در پیش گیرد.

آنچه اکنون در دنیای حقوق ایران می‌گذرد، کشف قوانین قدیمی و تعیین تکلیف مردم برای اجرای قانون است و عملاً کاری به حلّ و فصل دشواری‌های زندگی واقعی مردم ندارد. در اینجا همگرایی سنّت‌های اقتصادی و حقوقی، فاقد مفهوم است و مطالعه‌ی رویکردهای اقتصادی و استفاده‌ی بهینه از آن‌ها جایگاهی ندارد. البتّه، گاهی اجبارهای سیاسی و اجتماعی بر سر راه دست اندرکاران امور سیاسی باعث شده است که توجّه مختصری به برخی از اندیشه‌های اقتصادی صورت پذیرد.

در این کتاب، نویسندگان حاضر، فقط در مواقع ضروری می‌توانند از ناکارآمدی قواعد، سخن بگویند و چون هدف، بیان مواضع قانونی در مجامع حقوقی و دادگاه‌ها برای رشته‌های علمی دیگر می‌باشد، باید، بدون اعتراض، به توضیح و تفسیر قوانین ناسازگار با تئوری‌های هزینه- فایده و ناکارآمد، بپردازند.

هرگاه قانون نامطلوب و کم ارزش یکصد سال پیش، که برگرفته شده از متفکّران و بزرگان هفتصد سال قبل است، در هاله‌ای از نور، به صورت قانونی آسمانی تلقّی شود، احساس نیاز به تفکّر در سایه‌ی تئوری‌ها و اقوال حسنه، از قلب واضعین قوانین موضوعه رخت بر می‌بندد، راه پیشرفت حقوقدانان و محقّقین مسدود می‌شود و واپسگرایی را مقبول و پسندیده جلوه می‌دهد. همین پیش فرض نادرست در خوب و مفید و کارآرا بودن قانون مندرس و پوسیده‌ی مدنی، نشان از ترس در تشکیک در آن است که راه پیشرفت حقوقی را سد می‌کند. اگر این پیش فرض نادرست الگو قرار گیرد، باب اجتهاد و تلاش و تئوری‌سازی و پیشرفت، مسدود می‌شود و میوه‌ی تلخ تنبلی فکری و عقب گرد علمی به بار خواهد آورد. احساس نادرست این که از نظر حقوقی، با توجّه به اتّصال به منبع قانون‌گذاری، به قلّه‌های یقین و قانون مطلوب رسیده‌ایم، تصوّر عدم وجود ابهام را ایجاد می‌کند و باعث خودشیفتگی و در نهایت، واپسگرایی و رکود علمی و زیان‌های کلان اقتصادی و سرافکندگی در جهان می‌شود.

هرگاه بنای حقوقدانان یا تلاش‌گران فقهی این باشد که قانون را از متون قدیمی کشف کنند و خود، قادر به تفکّر و تعمّق در وضع قانون نباشند، هیچ تئوری اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر تصمیم قانون‌گذار، تأثیری نخواهد داشت. حقوقدانان برای خود از تئوری‌های اقتصادی و قانونگذاری مدرن بحث می‌کنند و قانون‌گذار نیز بدون هیچ گونه توجّهی به آن‌ها، قانون خود را وضع می‌کند. این وضع اسف‌بار، آثار بسیار مخرّبی را برای کشور در بر خواهد داشت.

ملّتی موفّق و سرافراز خواهد شد که نه تنها صاحب‌نظران خود را در بیان ایده‌ها محدود نکند، بلکه از آن‌ها مصرّانه بخواهد تا نظرات قدیمی حاکم را، که بعضاً خانمان‌سوز هستند و ملّت را در چشم جهانیان خوار و حقیر می‌کنند و موجب تنفیر مردم دنیا می‌شوند، به چالش بکشند و بدون خوف، تئوری‌های جدید خود را به روشنی و وضوح ارائه نمایند. البته صاحب نظران، ایده‌های خود را، حتّی در مواقع خوف جانی و مالی، ابراز می‌دارند، امّا این اقدام تحت پوشش خواهد بود. به‌طور عادی، بیان ایده‌ها به صورت غیر صریح، توجّه خاصّ محقّقان و پژوهشگران دیگر را جلب نمی‌کند و ایده و فکر حیات بخش آن‌ها در کُمای (اغماء) حاصله از فشار تنگ نظران حاکم باقی می‌ماند و به علّت عدم فراگیری، باعث نجات جامعه از واپسگرایی نخواهد شد. ملّتی که دانشمندانش، کتاب و مقاله را به کنایه و از زبان این و آن و با توریه[1] می‌نویسند و خودشان کتاب نمی‌خوانند، باید برای یافتن یک زندگی عادّی همه‌ی زجرهای تاریخ را باز تحمّل نمایند. نظریّه‌های این بزرگان علمی و استادان دانشگاه‌ها، هر چند مخالف نظر اکثریّت قریب به اتّفاق دیگران باشد، باید محترم شمرده شود، چه بسا این ایده‌های مخالف در مواقع بحرانی، جامعه را از حضیض سقوط و ذلّت نجات داده و به قله‌ی رفیع موفقیّت هدایت نماید. آن روز نزدیک خواهد بود، کمی صبر و حوصله و اندکی تحمّل و پایداری می‌خواهد!

به هر حال، قانون، قانون است. پوسیدگی و اندراس و مضرّ بودن، باعث عدم اجرای آن قانون نمی‌شود. قانونی که اساس کشف و وضع و مبنای آن، رفع تکلیف باشد، دردی را از جامعه و مردم و کشور دوا نمی‌کند، ولی باز امور بر پایه‌ی همان اصول و مبانی نامطلوب به گردش غیر مفید در می‌آید. در اینجا نیز نویسندگان، خود را ملزم به همان مبانی و اصول دانسته و بر اساس آن به تجزیه و تحلیل مسائل حقوقی پرداخته‌اند. اصرار بر ایفای عین تعهّد، ثمن معیّن، تصوّر غررهای بی‌پایه، بحث‌های فراوان در تعلیق در انشاء و مُنشاء و اثرِ اثرِ انشاء از این گونه مباحث است که البتّه ثمرات قانونی دارند، ولی مطلوب طبع جامعه‌ی اقتصادی و تجاری و مدرن نمی‌باشند. مردم، قانون عملی، مفید، کارساز و کارآمد و آرامش‌بخش می‌خواهند و از قیود خود ساخته و دست و پاگیر و نامطلوب قدیمی به تنگ آمده‌اند. امّا نویسندگان حاضر، چاره‌ای ندارند تا قانون را بر اساس آنچه هست، تجزیه و تحلیل کنند. امّا فیلسوفان، محقّقان و دانشمندان می‌توانند بر اساس آنچه باید باشد، مسایل را تجزیه و تحلیل ‌نمایند. قانون مندرس و قدیمی که ساخته و پرداخته‌ی بزرگان دوست داشتنی قدیم است، راه عشق و احساس تعلّق را نمی‌گشاید، پیشرفت و خود شکوفایی را به ارمغان نمی‌آورد، لذّت فرد و جامعه و مردم کشور را افزایش نمی‌دهد، آزادی و خود مختاری را هدیه نمی‌کند و بقاء و زنده ماندن در کنار جوامعی که با سرعت فراوان در حرکتند را تضمین نمی‌نماید. اثر قانون در جامعه‌ی بشری را باید لحظه به لحظه رصد کرد و هرگاه یقین حاصل شد که قانون حاضر به کارآیی اقتصادی و شکوفایی عدالت انسانی لطمه می‌زند، آن را تغییر داد تا نیازهای جهانی بشریّت را برآورده سازد. «مَن کانَ فی هذه اَعمی فَهُو فی الاخِرَه اَعمی».[2] کسی که در بهشت زندگی نکند، هرگز به بهشت نخواهد رفت. خریدن بدبختی، برای رسیدن به خوشبختی، سفاهت محض است که هیچ عاقلی آن را بر نمی‌تابد. باید بهشت را ایجاد کرد و در آن بود، نه این که انتظار واهی رفتن به آن را کشید.

ناگفته نماند که هر گروهی از جامعه، به زبان مخصوص خود صحبت می‌کند. اگر زبان شناخته شده بین حقوقدانان در اینجا رعایت نشود، مفاهیم تغییر می‌کنند و هر کسی برداشت خود را از مطالب ارائه شده خواهد داد که با برداشت دیگری متفاوت است. به همین علّت، نویسندگان کتاب حاضر، مجبور بوده‌اند که با مهندسان و سایر متخصّصان نیز به زبان حقوقی سخن گویند و برای جبران مافات، واژه نامه‌ای بر کتاب بیفزایند.

این کتاب از دو بخش تشکیل شده است. بخش اوّل، مرکّب از پنج فصل است. در فصل اوّل از قرارداد و انواع آن بحث خواهد شد. در فصل دوم، شرایط اساسی صحّت معاملات بررسی می‌شود. در فصل سوم از شروط مرتبط با قراردادها و آثار آن بحث می‌شود. آثار قراردادهای تشکیل شده بین طرفین نیز در فصل چهارم مورد مطالعه قرار می‌گیرد. فصل پنجم به نحوه‌ی عملی انعقاد قرارداد و شکل ظاهری آن اختصاص دارد. خواننده با مطالعه‌ی این پنج فصل، قادر خواهد بود، نحوه‌ی انعقاد قراردادها و انواع مختلف آن را فرا گیرد و عملکرد آن‌ها را بشناسد و صحیح را از باطل تشخیص دهد و نافذ و غیرنافذ آن را تفکیک کند و در نتیجه، حقوق و تعهّدات طرفین قرارداد را بشناسد و در حفاظت از آن بکوشد.

بخش دوّم کتاب، به بررسی آثار اجرا یا عدم اجرای قرارداد می‌پردازد که از سه فصل تشکیل می‌شود. در فصل اوّل این بخش، نحوه‌ی پایان تعهّدات قراردادی بررسی می‌شود. در فصل دوّم، عواقب و آثار نقض قرارداد تجزیه و تحلیل می‌شود و در می‌یابیم که اگر قرارداد اجرا نشود، ناقض قرارداد با مسؤولیّت‌هایی مواجه خواهد شد. در طلیعه‌ی فصل آخر، که راجع به حلّ و فصل اختلافات می‌باشد، از شناسایی ادّعا و مدیریّت آن سخن خواهیم گفت و شیوه‌ها و مراجع مختلف حلّ اختلاف و نحوه‌ی رسیدگی به حلّ اختلاف، توسّط قضات و داوران را می‌توان در این فصل پایانی ملاحظه نمود.

سپاس فراوان، شایسته‌ی همکاران عزیزی است که در تهیّه، تایپ، تنظیم و ویراستاری حقوقی- مهندسی و ادبی ما را یاری کرده‌اند، به ویژه سرکار خانم سامره بادکوبه هزاوه -کارشناس‌ارشد حقوق و وکیل پایه یک دادگستری-، آقایان دکتر محمّد داراب‌پور و دکتر مرتضی بهادران شیروان، سرکار خانم فاطمه شیرین ایّوبی‌فر -کارشناس‌ارشد حقوق، وکیل پایه یک دادگستری و همچنین، سرکار خانم مهرنوش عسگری که با صبوری کامل به تایپ کتاب همّت گماردند و ده‌ها بار اصلاحات آن را وارد نمودند.

مهراب داراب‌پور

---

[1]– پنهان کردن مضا و مقصود گویند و ظاهر کردن معنایی غیر از آن. گفتن ظاهر کلامی و پنهان کردن باطن آن.

[2]– قرآن کریم، سوره‌ی مبارکه‌ی اسراء، آیه‌ی 72

---

اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌الملل؛ کتاب ششم: مسؤولیّت‌ها، تعارض قوانین، حل و فصل اختلافات تجاری بین‌المللی، حقوق بشر، محیط زیست، گردشگری، توسعه‌ی پایدار و جرائم تجاری بین‌المللی، (چاپ سوم، ویرایش دوم)

تألیف: 
دکتر مهراب داراب‌پور
استاد حقوق تجارت بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی

---

 نویسندگان همکار در این کتاب:

1. دکتر رضا اسلامی، دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی
2. دکتر محسن عبداللهی، دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی
3. دکتر محمّدحسین رمضانی‌قوام‌آبادی، دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی
4. دکتر باقر شاملو، دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی
5. دکتر نرگس صداقت، مدرس دانشگاه و وکیل دادگستری
6. دکتر محمّدرضا داراب‌پور، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه رفیعی
7. محمّد داراب‌پور، مدرس دانشگاه، پژوهشگر دکتری حقوق بین‌الملل
8. زهرا عاصف کبیری، پژوهشگر دکتری حقوق خصوصی
9. طوبی توحیدی‌فرد، کارشناس ارشد حقوق تجارت بین‌الملل

---

مشخصات نشر

اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌الملل کتاب ششم: مسؤولیّت‌ها، تعارض قوانین، حل و فصل اختلافات تجاری بین‌المللی، حقوق بشر، محیط زیست، گردشگری، توسعه‌ی پایدار و جرائم تجاری بین‌المللی
مؤلف:	دکتر مهراب داراب‌پور
با همکاری:	دکتر محسن عبداللهی، دکتر رضا اسلامی، دکتر باقر شاملو، دکتر نرگس صداقت، دکتر محمّدحسین رمضانی قوام‌آبادی
به اهتمام:	محمد داراب‌پور
ویراستار ادبی:	دکتر فاطمه مرادی
ناشر:	انتشارات گنج دانش
چاپ و صحافی:	صدف
نوبت چاپ:	سوم، ویرایش دوم، 1400
شمارگان:	500 جلد
قیمت جلد شومیز:	130.000 تومان
شابک دوره:	978-622-6187-04-6

---

---

فهرست کوتاه مطالب این مجلد

کتاب ششم: مسؤولیّت‌ها، تعارض قوانین، حل و فصل اختلافات تجاری بین‌المللی، حقوق بشر، محیط زیست، گردشگری، توسعه‌ی پایدار و جرائم تجاری بین‌المللی
فهرست‌ها
سخن ناشر
مقدمه چاپ سوم (ویرایش دوم) جلد ششم
سرآغاز کلام در کتاب ششم
فصل نخست: مسؤولیّت مدنی در تجارت بین‌الملل
مبحث نخست: اهمّیّت نسبی مسؤولیّت مدنی بین‌المللی در مقایسه با مسؤولیّت قراردادی
مبحث دوّم: ارکان مسؤولیّت مدنی
مبحث سوّم: شیوه‌های جبران خسارت
فصل دوّم: مسؤولیّت مدنی تجاری در فضای مجازی (سایبری)
مقدّمه
مبحث نخست: ماهیّت و مبنای مقابله با خسارت در فضای مجازی در حقوق ایران و کامن‌لو
مبحث دوّم: مبانی و مقایسه تطبیقی حقوق و مسؤولیّت‌ها
فصل سوّم: جرایم بین‌المللی در حقوق تجارت بین‌الملل
مقدّمه
مبحث نخست: چرایی حمایت حقوق کیفری از حقوق تجارت بین‌الملل
مبحث دوّم: جرم انگاری پولشویی جلوه‌ای از حمایت حقوق کیفری از حقوق تجارت بین‌الملل
فصل چهارم: تجارت بین‌الملل و حقوق محیط زیست
مقدّمه
مبحث نخست: تأثیر تفکّر در برخورد با محیط زیست جهانی
مبحث دوّم: رابطه میان محیط زیست و تجارت
مبحث سوّم: توجّه به محیط زیست در سازمان تجارت جهانی
فصل پنجم: تجارت بین‌الملل و حقوق بشر
مبحث نخست: موضوعات مفهومی– هنجاری در ارتباط میان تجارت بین‌الملل و حقوق بشر
مبحث دوّم: موضوعات ساختاری و عملی در ارتباط میان تجارت بین‌الملل و حقوق بشر
مبحث سوّم: اقدامات منطقه‌ای در ارتباط بین تجارت بین‌المللی و حقوق بشر
مبحث چهارم: پیش نویس کنوانسیون حقوق بشر و تجارت فراملى ٢٠١٨
نتیجه مباحث فوق
فصل ششم: تجارت بین‌الملل و حقوق گردشگری
مبحث اول: سهم دولت‌ها از گردشگری و کیک اقتصادی جهان
مبحث دوم: اثرات گردشگری در حیات بخشی انسان‌ها
مبحث سوم: سازمان‌های جهانی گردشگری
فصل هفتم: تجارت بین‌الملل در پرتو ‌توسعه‌ی پایدار جامع
مقدّمه
مبحث نخست: توسعه مفهومی، اهداف و اصول ‌توسعه‌ی پایدار
مبحث دوّم: توسعه اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی
مبحث سوّم: دیدگاه حقوقی به ‌توسعه‌ی پایدار
مبحث چهارم: ‌توسعه‌ی پایدار در تجارت و ابعاد آن
فصل هشتم: تعارض قوانین در حقوق تجارت بین‌الملل
مبحث نخست: حقوق بین‌الملل خصوصی
مبحث دوّم: تعارض قوانین
فصل نهم: حل و فصل اختلافات تجاری و بازرگانی بین‌المللی
مبحث نخست: تمهیدات لازم برای جلوگیری از بروز اختلاف
مبحث دوّم: شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلاف
مبحث سوّم: شرایط اعتبار موافقنامه داوری (توافق بر شیوه‌های حل اختلاف)
مبحث چهارم: آیین داوری حل و فصل اختلافات
مبحث پنجم: شناسایی و اجرای رأی داوری
مبحث پنجم: شناسایی و اجرای آرای داوری
مبحث ششم: اصول داوری تجاری
مبحث هفتم: یکنواخت‌سازی مقرّرات و هماهنگ‌سازی آراء داوری
مبحث هشتم: میانجیگری تجاری بین‌المللی
مبحث نهم: کنوانسیون سنگاپور
کتاب‌نامه (Bibliography)
اختصارات (Abbreviations)
نمایه‌ی واژگان
فصول مجموعه کتاب‌های «اصول‌و‌مبانی‌حقوق تجارت بین‌الملل»

---

سرآغاز کلام در کتاب ششم

روابط و معاملات تجاری قواعد مخصوص به خود را دارد. هر عمل و کنشی نیز عکس‌العمل و واکنشی دارد. اکنون دو نوع نگرش عمده، در رابطه با برخورد با تجّار و دولت‌ها در تجارت بین‌الملل وجود دارد. نگرش اول راه تعامل است. راه تعامل می‌گوید: «در عرصه تجارت و سیاست، مذاکره، ارتباط و احترام متقابل حیاتی است». نگرش دوم راه مقابله است. این راه همه‌ی توان خود را در جهت بدبینی به داخلی‌ها و خارجی‌ها مصروف می‌کند. این روش خارجیان را دشمن و داخلی‌های سیاستمدار که می‌توانند کشور را نجات دهند را، با مباهته، نامطلوب قلمداد می‌کند.

راه تعامل در اقتصاد، گام‌های عملی و واقع‌گرایانه در جهت جلب سرمایه‌ی خارجی است. نظیر بیشتر اقداماتی که مالزی، ترکیه، امارات و سنگاپور انجام داده‌اند. راه تقابل این را درک نمی‌کند که اگر خارجیان در شرکت‌ها و ساخت و ساز و سرمایه‌گذاری کشور دخیل نباشند، از نظر سیاسی کشور و مسؤولین آن مانند هَمَجٌ رَعَاعٌ[1] خواهند شد. کسی که شعار می‌دهد که دندان منافع سرمایه‌گذاران را در دهان آنان خرد می‌کند، به زودی ناتوان می‌شود و حتّی از ضعیف‌ترین کشورها و شرکت‌های خارجی کوچک نیز ضربه می‌خورد. راه تعامل بر پایه دوستی، تفاهم، گذشت و انسان مداری حرکت می‌کند. این راه اختلافات ایجاد شده را با بزرگواری و مسامحه حل می‌کند. راه تقابل با تندی و خشونت، هر گونه گذشت و بخشش را نفی می‌کند. این راه رحم و مروّت را فقط بین خودی‌ها جایز می‌شمارد. راه تعامل، اقتصاد را به دست مردم و راه تقابل آن را به دست خودی‌ها، و به ویژه نظامیان، می‌دهد. راه تعامل همدلی، دوستی و اعتماد می‌طلبد. رهروان راه تقابل، هر چند گاهی منکر این محاسن نمی‌شوند، ولی بر ضد آن‌ها عمل می‌کنند.

به طور خلاصه، راه تعامل راه معاملات تجاری بین‌الملل است و راه تقابل راه کشف شده‌ی برخی تلاشگران فقهی است. نگرش مبتنی بر همدلی و اعتماد بر معامله، سود، نفع و گسترش اقتصاد می‌اندیشد؛ در حالی که نگرش مبتنی بر تندی و خشونت مقرّره‌ای را که از قدما کشف کرده‌اند را عیناً و بدون انعطاف اجرا می‌کنند تا در پیشگاه معبود، از خود رفع تکلیف کرده باشند. جهل برای مردم عادی نرم‌ترین بالش است که می‌توانند بر روی آن به خواب آرام و لذت بخشی فرو روند، ولی برای مدیران و دست اندرکاران امور تجاری زهری مهلک و یا انبار باروتی است که هر لحظه امکان انفجار آن با کوچکترین اقدام ناروایی وجود دارد.

با هر عقیده‌ای، اعم از این‌که خداوند مدعی اشرف مخلوقات بودن را به وجود آورده یا تفکّرات انسان او را خلق کرده و این موجود خودخواه و سودجو در طی سالیان از تکامل حیوانات به وجود آمده باشد، هم اکنون انسان‌ها مجبور به زندگی، تعامل، تجارت و بازرگانی با یکدیگرند. برای تکامل و رشد بیشتر، همکاری و اجتناب از تقابل لازم و ضروری است. امروز، نزاع با دیگران جنگ و تخریب زیان‌بار را برای طرفین به همراه دارد. به طور معمول، عقب افتاده‌ترین قانون متعلق به دیدگاه‌های اشخاص کم خردی است که خود، ایدئولوژی و افکار خود را بهترین می‌دانند و قصد دارند آن را بر دیگران تحمیل کنند.

دین هر فرد به وضعیّت عقل، تفکر، نگرش و جهان بینی وی بستگی دارد. دید فردی که در یک محیط کوچک و بسته زندگی می‌کند، هرگز مانند کسی نیست که در محیط بزرگ و باز زندگی می‌کند. نگاه فردی که در یک کشور محدود زندگی کرده و ارتباطی با جهان خارج از آن ندارد، محال است به وسعت دید افرادی باشد که جهان دیده و به کشورهای زیادی سفر کرده‌اند. هرگز دیدگاه یک فرد متفکّر، آینده نگر، آینده پژوه، آینده ساز و تغییر دهنده‌ی برنامه ریزی شده‌ی آینده، مانند کسی نیست که تمایل دارد قوانین و مقرّرات امروز را از قواعد و مقرّرات هزاران سال پیش برای رفع تکلیف کشف کند و با تحکّم و زور بر مردم تحمیل نماید.

فقر و فلاکت اقتصادی نصیب کشورهایی می‌شود که تصوّر می‌کنند با ایجاد محدودیّت‌ها، گرفتن آرامش و دادن گرسنگی به ملت خود، خواب از چشم قدرت‌های بزرگ اقتصادی جهان خواهند گرفت! در حالی که اثر کلیّه‌ی تلاش‌های همین کشورهای فلاکت زده اقتصادی، حدّ اکثر از اقدامات چند تروریست از جان گذشته، بیشتر نخواهد بود و اقدامات آن‌ها هم جز ضرر و زیان دنیوی و اخروی، ثمری به بار نخواهد آورد.

برای کشوری که همه‌ی مواهب طبیعی را دارد و تمام جاذبه‌های گردشگری را در خود جای داده است، فقر و عدم رعایت مصلحت جمعی و منافع مردم و ایجاد ناامیدی جمعی در بهبود شرایط زندگی و قرار دادن این کشور در گروه کشورهای با شاخص اقتصادی و تجارت پایین روا نیست.

 لازم است که در واحد اندازه گیری انسانیّت تجدیدنظر شود و زندگی طیّبه هر دو جهان دوباره تعریف گردد. اگر همه چیز، بدون کار و فعالیت، مقدّر شده است، کارها همه باید تعطیل شود. در کشوری که زدن چند شلاق بر مضطر ناتوانی، به جای متجاوز به حقوق مردم، از هزار کار نیک ارزشمندتر باشد، کشور خرابی خواهد شد که سکونت در آن ممکن یا مطلوب نیست. موازی کاری و حرکت دو طیف قدرت در دو جهت فقط تضعیف سیستم را به بار می‌آورد.

جامعه و کشوری که تمایل به حضور در تجارت بین‌الملل دارد، نمی‌تواند جامعه‌ای ناهماهنگ با سیاست تجاری بین‌المللی باشد. اقتصاد دولتی یا شبه دولتی یا حتّی خصولتی مشکل بزرگ‌تر راه تجارت بین‌الملل است و مانع رشد بخش خصوصی می‌شود. اگر نظام بانکی و برنامه بودجه‌ای کشور، یارانه‌های غیر کارآمد به طور بنیادین تغییر نکند، اقتصاد به مسیر درست هدایت نمی‌شود. چنانچه نظام آموزشی (ابتدایی، متوسطه، عالی و دانشگاه بازنگری و اصلاح اساسی نشود و تفکر بسته و منجمد فردی قدمای عزیز تدریس گردد، امید به بهبود وضع اقتصادی و توسعه واهی خواهد بود. هرگاه شفافیّت عملی در کشور نباشد و تشکل‌های سیاسی و احزاب با شفافیّت کار نکنند، رسانه‌ها آزاد نباشند، قدرت در یک نفر (ولو مصلح و دانشمند) متمرکز شود، حقوق مالکیّت خصوصی و حقوق شهروندی ضایع گردد، امید تجّار قطع می‌گردد؛ تجارت رونق نمی‌یابد؛ کارخانجات تعطیل می‌گردند؛ کارگاه‌ها و شرکت‌ها و ورشکسته می‌شوند و صحبت از تجارت جهانی بی معنی خواهد بود. تنها در صورتی امکان ورود در تجارت جهانی و تعامل با سایر کشورها به وجود می‌آید که حکمرانی و فرمان فرمایی و دستوردهی منتفی گردد و دولت‌ها حکومت نکنند، بلکه به نمایندگی از تمامی اقشار مردم وظیفه اداره را تا زمانی که دوره محدود آن‌ها تمام می‌شود، انجام دهند و سپس آماده باشند تا آخر عمر بازتاب، سزا و پاداش اعمال خود را دیده و تحمّل کنند. حکومت‌گران مادام العمر به راحتی نمی‌توانند سیاست‌های خود را در جهان، بدون هزینه کردن از آبرو و حیثیت، تغییر دهند ولی حکومت‌های موقت اصولاً نیازی به تغییر ندارند و حاکم بعد با افتخار سیاست‌های خود را اعمال می‌کند.

هر اندازه همبستگی روابط بین‌المللی از نظر اقتصادی و نفع و ضرر مادی طرفین گسترده‌تر باشد برخوردها ملایم‌تر خواهد بود. مقایسه برخورد اروپا و ایالات متّحده‌ی آمریکا در قضیه الحاق کریمه به روسیه این امر را به خوبی نشان می‌دهد. ایالات متّحده‌ی آمریکا با چین به علت روابط تجاری گسترده‌تر، به نحو شایسته‌تری برخورد می‌کند. وجود قدرت نظامی قوی در رفتارها تأثیرگزار است، امّا هیچ‌گاه به پایه‌ی تأثیر قدرت اقتصادی نمی‌رسد. کشوری که دارای قدرت اقتصادی و رسانه‌ای برتر باشد، تصمیم‌های مفیدتر و مؤثّرتری می‌گیرد. حتّی تحریم‌ها هم بر مبنای وجود یا عدم وجود روابط اقتصادی گسترده‌تر، اعمال می‌شود. برخی از کشورها به علت فقر مدیریتی، سوءِ استفاده از منابع اقتصادی خود (به نحوی که مصرف کننده محض شناخته می‌شوند)، در معرض تحریم‌ها و حتّی تهمت‌ها و افتراهای بیشتری قرار دارند و یار و یاوری حتّی بین دوستان اندک سیاسی خود پیدا نمی‌کنند. این کشورها، اگر خود را تغییر ندهند، در نهایت محکوم به نابودی یا زوال تدریجی خواهند بود. نقش اخلاق در قانون‌گذاری غیر قابل انکار است، امّا بخش اعظم احترام جهانی، به خاطر ضرورت‌ها و نیازهای اقتصادی است نه اخلاق روابط بین‌الملل. نیاز، خوف و رجاءِ بر ایجاد احترام تأثیر گذارند.

تبلیغ فرهنگ و دین در شرایطی که فقر در جامعه‌ای حاکم باشد، اثر معکوس دارد. بدترین زمان برای تبلیغ دین (در واقع بهترین زمان برای دین زدایی) زمانی است که مردم در تلخی و رنج و فقر زندگی می‌کنند، بازیگران معاملات بین‌المللی، اعم از شرکت‌های بزرگ چند ملیتی و دولت‌های دارای تجارت آزاد، به علت مازاد تجاری خود بر دنیا تحکّم می‌کنند. همبستگی‌های اقتصادی باعث می‌شود که جنگ و نزاع و کشمکش کمتری بین دست اندرکاران و کشورهای مربوطه رخ دهد. سرمایه گذاری‌های کلان برخی همسایگان و به کارگیری کارگران فراوان با جمع درآمدهای بسیار بالا، تعامل با بهداشت جهانی و مبادله خدمات و سرمایه، هر کشور را در زمره یکی از بزرگترین بازیگران سیاسی قرار می‌دهد. دولت‌ها، حتّی اگر نقض حقوق بشری در یک کشور هم صد در صد بوده و آزادی سیاسی هم مطلقاً وجود نداشته باشد، در برخورد با این کشور محتاطانه عمل می‌کنند.

• اخلاق اقتصادی عامل مهم رفتار‌های بین‌المللی

نباید منکر شد که سرمایه اصلی بشر اخلاق است. اکنون مسؤولیّت‌های اجتماعی سازمان‌ها و شرکت‌ها نقش اخلاق گروهی را ایفا می‌کنند. امّا اخلاق و مسؤولیّت بدون سرمایه و عمل در هیچ زمانی مؤثّر و مطلوب نبوده است. سرمایه گذاری، معامله و برخوردها و تعامل‌های بین کشورها، هرگاه با اخلاق همراه باشد نکوتر و زیبنده‌تر خواهد شد. حجم معاملات و مبادلات است که تعیین می‌کند، گفتارها و رفتارها دوستانه یا خصمانه باشد. ملاقات، جلسه، سفر، ردّ اتهام و دفاع از خود، موعظه و دعوت به مراعات اخلاق انسانی، برخی کشورهای عقب افتاده که خود را هادی بشریّت می‌دانند، هیچ‌گاه هیچ ثمره مفید و کاربردی برای آن کشور فلاکت زده نداشته و باعث جلوگیری از رفتارها و گفتارهای خصمانه علیه آن کشور نشده، و هیچ اندیشه اقتصادی، فنی و سیاسی را با خود همراه نکرده است. دوستی و دشمنی سیاسی حرف آخر را نمی‌زند، بلکه تعاملات تجاری و اقتصادی است که اخلاق و سیاست و تعاملات فنی و همکاری‌های عملی و حتّی رسانه‌ای را هدایت و رهبری می‌کند.

جنگ‌ها و صلح‌ها هم مبنا و پایگاه اقتصادی دارند. جنگ‌های اوّلیّه باورمداران دینی برای فتح کشورهای همسایه دستیابی به منابع کلان اقتصادی و طلا و جواهرات و خزاین این کشورها، در کنار دسترسی به تمایلات هوس مدارانه، قبل از هر چیز پایگاه اقتصادی داشته و برای جلوگیری از فقر و فاقه‌ی مسلمانانی بود که برای تغذیه روزانه هیچ ممرّ درآمدی نداشته و با جنگ هیچ چیز را از دست نمی‌دادند، بلکه همه چیز را به دست می‌آوردند. تمام جنگ‌های فعلی که قدرتهای بزرگ در ماورای آن هستند، بر خلاف باورهای منحرف سیاست نداران کشورهای جهان سوم، به طور عمده، مبنا و پایگاه اقتصادی دارند، هر چند در شروع جنگ و ادامه آن تحت پوشش‌هایی نظیر حقوق بشر و مقابله با تروریست‌ها باشد و بحثی از مسائل اقتصادی مطرح نگردد. ترقّی و تنزّل کشورها بر پایه اقتصاد است که چرخ‌های آن بر مبادلات تجاری (اموال مادی، خدمات، سرمایه گذاری و خرید و فروش آفرینش‌های فکری) سوار شده‌اند. دولت‌هایی که دارایی‌های خود را صرف توسعه کشور خود و روابط اقتصادی و نیازمند کردن دیگر کشورها به خود نمی‌کنند، اندکی پس از آگاهی مردم و رفع پوپولیسم فکری محکوم به سقوط هستند. اندیشه و افکار و ایده آن‌ها نیز مضمحل خواهد شد، به نحوی که هیچ دشمن خارجی قادر نبوده و نیست که چنان ضربه‌ای به عقاید و ایدئولوژی آن کشورها وارد نماید. در این که چگونه این خسارت‌ها جبران شود، تأمّل زیاد وجود دارد.

• فلسفه‌ی تقسیم بندی و توالی فصول کتاب پیش رو

فلسفه‌ی هرم اولویّت‌های نحوه‌ی تدریس حقوق تجارت بین‌الملل در مقدّمه‌ی کتاب نخست تشریح شد. در این طبقه بندی مسایل مرتبط با مسؤولیّت، رابطه‌ی حقوق تجارت بین‌الملل با سایر رشته‌ها، تعارض قوانین و حل و فصل دعاوی در مرحله نسبتاً پایانی (یعنی کتاب ششم) قرار گرفت.

• مسؤولیّت در تجارت بین‌الملل

در مورد نقص قراردادها و نحوه جبران خسارات و حقوق طرف مقابل در کتاب‌های قبلی بحث و گفتگو شد. معمولاً ایفای عین تعهّد در تجارت بین‌الملل جایگاهی ندارد. اگر یک طرف قرارداد را نقض کند، طرق دیگر جبران، از جمله پرداخت خسارت، در اختیار طرف دیگر قرارداد خواهد بود. باید توجّه داشت که همیشه خسارات وارده ناشی از نقص قراردادها نیست، بلکه وقایع حقوقی نیز می‌تواند باعث خسارت فراوان و گاهی غیر قابل جبران شود. مسائل مربوط به این گونه ضرر و زیان‌ها در اثنای بحث از دروس مسؤولیّت‌های مدنی بین‌المللی در تجارت بین‌الملل مورد بررسی قرار می‌گیرند. وسعت این خسارات به حدی است که اگر در دانشکده‌های حقوق، چند برابر مسائل قراردادی به آن پرداخته شود، هنوز ارزش تحقیق، تعمق، پژوهش و بهره‌وری بیشتری را دارد. فصل اول کتاب این مطالب را پوشش می‌دهد.

ایجاد وب، سایت‌ها و کانال‌های متعدد در فضاهای مجازی، همراه با دام‌های غیر محسوس اقتصادی، اجتماعی و سیاسی استکه بسیاری از انسان‌ها را در گرداب خود می‌کشد. برای جبران خسارات در حقوق تجارت بین‌الملل نیز باید به دنبال راه چاره‌ای بود و نمی‌توان از این راه حل‌ها غفلت کرد. خسارت ناشی از وقایع حقوقی می‌تواند در فضای مجازی نیز رخ دهد. بی شک عامل زیان در این فضا مسؤولیّت دارد، هر چند قادر به پرداخت خسارت نباشد. زیان‌دیده نیز باید جلو خسارت احتمالی وارده به خود در این فضا را بگیرد و در ایجاد آن نیز مساعدتی نکند. علاوه بر این، او باید با خساراتی که وارد شده است، مقابله کند و اجازه‌ی گسترش آن را ندهد والّا استحقاق مطالبه دریافت خسارتی که قابل رفع یا دفع بوده است را نخواهد داشت. به همین علت فصل دوم این کتاب به این امر مهّم اختصاص داده شده است.

• ارتباط حقوق تجارت بین‌الملل با حقوق محیط زیست و حقوق بشر 

در بادی امر حقوق بشر و حقوق محیط زیست، مسؤولیّت‌های اجتماعی خفته است. این مسؤولیّت‌ها پایگاه در چشمه، اصول و مبانی اخلاقی دارند که برای بهینه کردن زندگی انسان‌ها و رفاه آن‌ها طرّاحی شده‌اند. در جلد ششم از کتاب حاضر، از این گونه مسؤولیّت‌ها نیز بحث خواهد کرد. رابطه تنگاتنگ محیط زیست و تجارت بین‌الملل امری نیست که بتوان آن را نادیده گرفت. تجارت بین‌الملل امکان دارد بدون تخریب محیط زیست و یا با تخریب شدید آن انجام شود. حقوق محیط زیست تلاش دارد که اقدامات سوداگران بین‌المللی، حدّاقل خسارت برای محیط زیست را داشته باشد و از ورود خساراتی که قابل رفع و دفع است جلوگیری شود و خسارات غیر قابل اجتناب وارده نیز، تا حد امکان، به نحوی از انحاء جبران گردد. فصل چهارم این مسایل را پوشش می‌دهد.

رعایت حقوق بشر، لازمه گسترش تجارت بین‌الملل سالم است. تجارتی که بر پایه‌ی انسانیّت بنا شده باشد، تجارت آرام بخش خواهد بود. امکان انجام تجارت گسترده بین‌المللی با نقض هر چه بیشتر حقوق بشر نیز وجود دارد؛ فروش سلاح برای ایجاد اشتغال و کسب درآمد در کشورهای غربی و خرید آن توسط کشورهای عقب افتاده جهان سوم برای تسریع در انتقال ثروت از آن‌ها به کشورهای غربی، مثال بارز این نوع تجارت ضد اخلاقی و ضد حقوق بشر است. خرید و فروش مواد مخدر، اعضای بدن انسان، امتحان کردن گوشت حیوانات تغییر ژن یافته و گیاهان تراریخته در کشورهای دیگر نیز که ممکن است به یک فاجعه بین‌المللی تبدیل شود، نوع دیگری از این گونه تجارت‌های غیر انسانی است. دفن کردن زباله‌های اتمی در کشورهای فقیر در مقابل دریافت مبالغ ناچیزی توسط حکام آن کشورها یا به قیمت ابقاء آن‌ها در سرکوب مردم کشور خود، نیز تجارت خانمان سوز و خطرناک دیگری است که مطالعه‌ی رابطه حقوق تجارت بین‌الملل با حقوق بشر در یک فصل از کتاب حاضر را ایجاب می‌کند (فصل پنجم).

• حقوق تجارت بین‌الملل و توسعه‌ی پایدار جامع

اگر در کشور‌ها تناسب و تعادل رشد از یک سو و تداوم و پایداری توسعه از سوی دیگر نباشد، امید به زندگی کمتر می‌شود و آرامش اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به هم می‌ریزد. توسعه‌ی اقتصادی همراه با مراعات اصول زیست‌محیطی، استفاده از موهبت‌های طبیعی، استمرار بهره وری، ایجاد و حفظ رفاه و بهبودی زندگی مردم کنونی و نسل‌های بعدی از اهداف توسعه‌ی پایدار است. به بیان نویسنده، توسعه‌ی پایدار به معنای عام خود تداوم زندگی مسالمت آمیز و مفید بشر است. این اصطلاح، در معنای خاص خود، مفهوم بسط عدالت فراگیر در طول و عرض زمان را دارد و در معنای اخص خود به عنوان ارمغان شادی برای همگان شمرده می‌شود. حق بر توسعه‌ی پایدار، عالی‌ترین نوع از حقوق بشر است. دوام تجارت مطلوب در سطح بین‌المللی با رعایت اصول توسعه‌ی پایدار ممکن است. از این رو، یک فصل به نسبت گسترده‌تری به این موضوع اختصاص داده شده است. این مباحث متخصّصان حقوقی را هشیار می‌سازد که تجارت بین‌الملل بدون توسعه‌ی پایدار جامع مطلوب جوامع انسانی نیست. پارادایم بین‌المللی بر این مبنای متین استوار است که تمامی اقدامات و علوم بشری باید بر حول محور توسعه‌ی پایدار جامع در گردش باشد. پس فراگیری علم و دانش مرتبط با این نوع توسعه، برای حقوقدانان حیاتی و ضروری است. گستردگی و تشریح بیشتر جزئیّات در فصل ششم، از یک طرف موجب تشکر از آقای دکتر محمّدرضا داراب‌پور است که هر بار تقاضای افزودن مطالب جدیدی به آن می‌نمود و از طرف دیگر، طولانی شدن آن، بر خلاف روش مرسوم کتاب حاضر، ضرورت عذر خواهی ما را از مخاطبان می‌طلبد. بر خلاف فصول دیگر که تحقیقات گسترده‌ای در مورد آن‌ها در کتاب‌های مرجع حقوقی وجود دارد، فصل مرتبط با توسعه‌ی پایدار جامع، پیش از این از پشتوانه‌ی ادبیّات کافی حقوقی برخوردار نبود. امید است این امر، عذر ما را در گسترده‌تر کردن و طولانی شدن فصل پیش گفته، قابل پذیرش‌تر نماید.

• تعارض قوانین و حل و فصل دعاوی

گستردگی و فراگیری مسائل و موضوعات حقوق تجارت و بازرگانی بین‌المللی بر دل نگرانی‌های بازرگانان می‌افزاید. خرید و فروش، حمل و نقل، انتقال پول و روش‌های پرداخت، انتقال خدمات (اعم از خدمات عادی و خدمات بانکداری، بیمه‌های خطر، ساخت و ساز، واردات و صادرات و وام‌های بین‌المللی)، سرمایه‌گذاری و تشویق[2] یا منع آن، انتقال فناوری و فناوری اطّلاعات، ضمانت‌نامه‌های بانکی، تأمین مالی بین‌المللی، تأمین مالی پروژه، تجارت الکترونیک، در کنار مسایل فوق، خود به خود، مشکلات، اختلافات، دعاوی و به طور طبیعی تعارض قوانین فراوانی را به وجود می‌آورند. در این صورت، اوّلاً بررسی تعارض قوانین در حقوق تجارت بین‌الملل در یک فصل ناگزیر می‌نماید (فصل هفتم) و ثانیاً حلّ و فصل اختلافات و دعاوی تجاری از طریق مراجع قانونی و به روش حلّ و فصل دوستانه، مذاکره، کارشناسی، دادرسی خصوصی، سازش و میانجیگری، داوری توسط دیوان‌های داوری و رسیدگی در دادگاه‌های داخلی و بین‌المللی را می‌طلبد. از این رو، باید برای اختلافاتی که ممکن است در تجارت بین‌الملل رخ می‌دهد، شیوه‌های رفع اختلاف اندیشیده شود. بهترین شیوه‌ی حل اختلاف که داوری و توابع آن است در فصل آخر این مجلّد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

همان‌گونه که در هرم نحوه‌ی تحقیق و تدریس در حقوق تجارت بین‌الملل، مقدّمه‌ی کتاب نخست، مطرح شد، تجزیه و تحلیل آراء صادره در حقوق تجارت بین‌الملل، موضوع کتاب جلد هفتم است که از خداوند توفیق تدوین و نگارش آن را می‌طلبیم.

• شکرگزاری و قدردانی

در کتاب حاضر از جدیدترین تقریرات استادان، از جمله دکتر حمیدرضا نیکبخت، دکتر محسن عبداللهی، دکتر ماشاء‌اله بناء‌نیاسری، دکتر محمّدحسین رمضانی قوام‌آبادی، دکتر صادق ضیایی بیگدلی نیز استفاده شده که جای تقدیر از این بزرگواران را دارد. لازم است تشکّر و قدردانی فراوان نثار سایر همکاران عزیزم جناب دکتر رضا اسلامی، دکتر نوید رهبر، دکتر محمّد نامدار زنگنه، دکتر سیّد اصغر هندی و کارشناسان ارشد حقوق تجارت بین‌الملل جناب وکیل بهزاد فغانی، جناب وکیل نادر حاجی علی خمسه، آقای عرفان فیض مغربی و خانم طوبی توحیدی‌فرد شود. همکاری‌های آقای دکتر محمّدرضا داراب‌پور و تلاش‌های فراوان پژوهشگر دکترای حقوق بین‌الملل آقای محمّد داراب‌پور که شبانه روز با تحقیق، تألیف، ویرایش حقوقی و به روز رسانی و اعتلای محتوا کمک رسان بوده‌اند، نیز قابل تقدیر و تشکّر است. همگی، همکاری‌های شایسته‌ای در نگارش فصول مختلف و طرّاحی و فشرده‌سازی کتاب داشته و در این راه زحمت‌های فراوانی متحمّل شده‌اند. اصلاحات ادیب گرانقدر، سرکار خانم دکتر فاطمه مرادی (نیلوفر)، هرچند همگی اعمال نشد، اصلاحات حقوقی سرکار خانم دکتر عصمت گلشنی و جناب دکتر مهدی حسینی مدرّس و سرکار خانم سامره بادکوبه هزاوه نیز موجب سپاسگزاری فراوان است. ذکر نام همه‌ی یاری رسانان و لطف آفرینان ممکن نیست، ولی تشکّر و قدردانی ما به تمامی آن‌ها تعلّق می‌گیرد.

باز ناگفته نماند که تمامی خوبی‌ها و محاسن علمی این کتاب نیز متعّلق به همکاران گرامی و عیوب و کاستی‌های آن نیز به شخص اینجانب تعلّق دارد. پیشنهاد‌های اصلاحی اشخاص، به ویژه در مواری که می‌تواند منجر به فشرده و خلاصه‌سازی مطالب این کتاب شود، به دیده‌ی منّت پذیرفته می‌شود.

خداوند دانای جلیل را شاکریم که توفیق تکمیل این شش جلد کتاب اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌الملل را عنایت فرمود و از او مسألت می‌طلبیم تا امکان نگارش جلد هفتم که راجع به تحلیل آرا مرتبط با تجارت بین‌الملل است، را نیز فراهم آورد.

مهراب داراب پور

تابستان 1397

---

[1] امام علی (ع): «النَّاسُ ثَلَاثَهٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِی وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ نَجَاهٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ»، نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 147.

[2] برای مثال قانون تشویق و حمایت سرمایه‌گذاری خارجی مصوب 19/12/1380 ایران در جهت برنامه کلی موافقت‌نامه‌های مزبور تنظیم گردیده است. در ماده 9 قانون مزبور مقرر شده است: «سرمایه‌گذاری خارجی مورد سلب مالکیت و ملی شدن قرار نخواهد گرفت مگر برای منافع عمومی، به موجب فرایند قانونی، به روش غیر تبعیض آمیز، و در مقابل پرداخت مناسب غرامت به مأخذ ارزش واقعی آن سرمایه‌گذاری بلافاصله قبل از سلب مالکیت».

ماده 19 این قانون نیز مقرر می‌دارد: «اختلافات بین دولت و سرمایه‌گذاران خارجی در خصوص سرمایه‌گذاری‌های موضوع این قانون چنانچه از طریق مذاکره حلّ و فصل نگردد، در دادگاه‌های داخلی مورد رسیدگی قرار می‌گیرد؛ مگر آنکه در قانون موافقت‌نامه دوجانبه سرمایه‌گذاری با دولت متبوع سرمایه‌گذار خارجی در مورد شیوه دیگری از حلّ و فصل اختلافات توافق شده باشد».

---

مقدمه چاپ سوم (ویرایش دوم) جلد ششم

سپاس بیکران به خالق فکر و جان که این امکان را فراهم آورد تا ویرایش جدید برای چاپ سوم مجلد ششم کتاب حاضر به سامان رسد. در این مجلد، فصل مربوط به حقوق گردشگری و مباحث مربوط به میانجیگری تجاری بین‌المللی و کنوانسیون سنگاپور و موارد ریز و درشت دیگر اضافه، تکمیل و به روز رسانی شده است.

قوانین و مقررات روبنا هستند و اقتصاد زیر بنا. البته، گاهی می‌توان با مقررات حقوقی به کمک اقتصاد آمد. دولت و ملت ایران همواره مظلومانه هدف تحریم‌ها، جنگ‌ها و تهدیدها و ترورها قرار گرفته‌ و هزاران میلیارد دلار خسارت دیده‌اند، ولی همین‌ها ناخواسته میلیاردها دلار به کارخانه‌های اسلحه‌سازی غربی سرازیر کرده‌اند. از اقدامات غیر خردمندانه که بهانه به دست سیاست‌های سلطه‌جویانه غرب و شرق می‌دهد باید پرهیز نمود. آرزوی ناپسندِ نابودی دیگران و شعار مرگ بر این و آن، فقط اقتصاد و تجارت بین‌المللی کشور را منهدم می‌کند و برای عامۀ مردم جز خسران دنیوی و احتمالاً مجازات شدید اخروی ثمره‌ای به بار نخواهد آورد. آیا وقت آن نرسیده است که هوشمندانه با دنیا و کشورهای جهان تعامل و رقابت شود، قبل از این که آتش کشیدن به پول نفت مراحل نهایی خود را طی کند؟

به طور طبیعی بسیاری از بحران‌های اقتصادی، ثمره‌ی بحران‌های سیاسی است. در اقتصاد، و به ویژه حقوق، فرهنگِ مدارا و خداجویی کارسازتر از سایر روش‌هاست. عشق به موجودات هستی، حتی ارتباط عادیِ تجاری ملل با یکدیگر، مانع منازعات بین انسان‌ها شده و موجبات آسایش و آرامش آن‌ها را فراهم می‌آورد. پیروان جاهل، رهبران عادل و شایسته را نیز بدنام می‌کنند. جهل مرکب عده‌ای که عقیده باطل و فاسدِ مغایر خرد جمعی جهانیان دارند، به جایی رسیده است که قصد تحمیل آن را به جهان نیمه متمدن امروز دارند! این از مصائب بزرگ ملت شریف است. عبرت باید گرفت. نباید انتظار داشت کسانی که در نفرت، نژاد پرستی، اوهام دینی، نادانی و جهل شنا می‌کنند، به ساحل نجات برسند. کسانی که در دریای خردمندی غوطه ورند، در مرکز ثروتند و ساحل آن‌ها همان شناست. ثروت، مکنت و توانایی، در معادن غنّیِ نفت و گاز و طلا نیست، بلکه باید آن را در عقلانیت و خرد جمعی جستجو کرد. امید نجات برای متوسلان به خرد جمعی و عاقلان نیکوکرداری که اضرار به غیر نمی‌رسانند وجود دارد، ولو منکر تمام واقعیات و حقیقت‌های علمی و به ویژه عقاید دینی باشند. از رستگاری باورمدارانی که راه خرد جمعی نمی‌پویند و خردورزی نمی‌کنند نه در دنیا و نه در آخرت، خبری نیست. آن‌ها مصداق بارز خَسِرَ الدُّنْیا وَالاْخِرَهَ هستند.

تجارت، به ویژه تجارت خارجی، آهوی ارزشمند هر کشور است که ضرورت دارد با تمام توان از آن حفاظت و پاسداری شود. تجارت بین‌الملل مأمن امن می‌خواهد، اگر این مأمن تجاری وجود نداشته باشد، امنیت از بین می‌رود و راه دزدی، اختلاس و پولشویی و هزینه در جایی که سرمایه‌های اجتماعی را به آتش می‌کشد، گشوده خواهد شد. البته، مطبوع طبع کاسبان تحریم و سوء استفاده کنندگان خواهد بود که همیشه کشور نابسامان باشد، تا آن‌ها به سود خود و به ضرر ملت سوء استفاده کنند. عقل و خرد جمعی و تجارب تلخ و شیرین گذشتگان و سوابق تاریخی، می‌تواند راهنمای خوبی برای قانونگذاران و به ویژه تجار باشد.

خوشبختی در تعامل با مردم دنیا و بدبختی در نزاع و جنگ‌های بیهوده و بی‌ثمر ایدئولوژیکی است. حساسیت به موارد نامربوط غیر اقتصادی، در مهد ظلم و بی عدالتی، جز تحکیم مبانی ضلالت چیزی را به ارمغان نمی‌آورد. به همین نحو نباید منتظر بود که حساسیت‌های جاهلانه به امر جزیی و بی‌اهمیت اجتماعی، به جای ریشه کنی فقر، حرامخواری و بی‌مدیریتی، جز منکرات و فلاکت اقتصادی و در نهایت دین گریزی، ثمرۀ دیگری به بار آورد.

انسان با توجه به پنج نیاز اصلیِ نیاز به بقا، عشق و تعلق، قدرت و ارزشمندی، آزادی و تفریح زندگی خود را سامان می‌دهد. پایه‌ی تجارت بر اساس سود و زیان است و هر تاجر هم با توجه به این نیازها اتخاذ تصمیم می‌کند. به طور معمول، وسیله مورد استفاده سنت گرایان، تقلید از نظر گذشتگان است، نه ضرورت و تجارب تجاری. به همین دلیل بر خلاف انتخاب‌های موجود گسترده امروزی، انتخابشان محدود است، بر رنج کشیدن و عذاب دادن خود و دیگران، نه لذت بردن خود و همجوران. تمرکز بر نقص‌ها و ناتوانی‌ها دارند نه توانمندی‌ها و موفقیت ها؛ برای همین هم هست که هم خود را ضایع می‌کنند و هم جامعه را به واپسگرایی سوق می‌دهند.

ثمره نزاع و عدم گفتگو با مخالفان و رقیبان و حتی دشمنان سوزاندن سرمایه‌های اقتصادی و دارایی‌های مالی است و آتش زدن به سرمایه‌های اجتماعی و آبرو و اعتبار اجتماعی. در کنار اینها نیز به طور طبیعی، سرمایه‌های انسانی، مهارت‌ها و سلامت فردی و سرمایه‌های روانی به باد خواهد رفت. انسان‌ها در چنین جامعه‌ای با مشکلات روحی و روانی مواجه خواهند شد و خلاقیت، اعتماد به نفس و عزت نفس خود را از دست خواهند داد و از مسؤولیت پذیری گریزان خواهند بود. تجارت به همان اندازه که به سرمایه‌های اقتصادی و انسانی وابسته است به سرمایه‌های روانی و اجتماعی نیز نیازمند است. اگر امنیت روانی به خطر افتد، اضطراب در تجارت نیز رو به فزونی می‌رود. امنیت که فاصله بین زندگی و مرگ است، نیاز به نگهبانی دارد؛ در این صورت تجارت رونق خواهد گرفت و سایر سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی انسان نیز محفوظ خواهند ماند.

جا دارد که در مقدمه چاپ سوم از جناب آقای دکتر فرهنگ گنج دانش و پدر گرامی ایشان جناب آقای علیرضا گنج دانش قدردانی شود که با وجود مشکلات فراوان مستحدثه در حوزه نشر، تلاش نمودند مجموعه کتاب‌های اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌المللی را در اختیار دوستداران این رشته حقوقی قرار دهند.

باید از تأخیر در چاپ جلد هفتم از پژوهشگران و دانشجویان پوزش بطلبیم چرا که کاری بس سخت و زمان‌بر است. تلاش من جهت کوتاه‌تر کردن فصول و اختصار در نگارش‌ها بود تا خواننده با صرف زمانی اندک، بالاترین حجم مطالب علمی را فرا گیرد، جایگاه خود را در دعاوی بین‌المللی بیابد و راه حل‌های رفع مشکلات آن را دریابد که اذعان می‌کنم رسیدن به این مقصود کار آسانی نبوده و نیست. در این راستا، نباید دست از تلاش برداشت.

اکنون جای آن دارد که از همۀ دوستانی نیز که نظرات اصلاحی ارایه فرمودند، به ویژه جناب دکتر محمد داراب‌‌پور که با تمام توان مطالب علمی روز و همچنین قوانین و مقررات مذکور در این مجموعه را به روز رسانی نمودند و زحمات طاقت فرسایی در این رابطه تقبل فرموده‌اند، تشکر و قدردانی شود.

مهراب داراب‌پور

پاییز 1400

---

اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌الملل؛ کتاب پنجم: حقوق رقابت، نمایندگی، تجارت الکترونیک و آفرینش‌های فکری، (چاپ سوم، ویرایش دوم)

تألیف: 
دکتر مهراب داراب‌پور
استاد حقوق تجارت بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی

---

نویسندگان همکار در این کتاب:

1) دکتر مصطفی السان، دانشیار دانشکده‌ی حقوق دانشگاه شهید بهشتی
2) دکتر رضا خشنودی، استادیار دانشگاه، قاضی دیوان عالی کشور
3) شهرزاد پورحمزه، پژوهشگر دکتری حقوق نفت و گاز و وکیل دادگستری
4) محمّد داراب‌پور، پژوهشگر دکتری حقوق بین‌الملل
5) مریم داراب‌پور، مدرس دانشگاه، پژوهشگر دکتری حقوق خصوصی
6) عرفان فیض مغربی، کارشناس ارشد حقوق تجارت بین‌الملل

---

مشخصات نشر:

اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌الملل کتاب پنجم: حقوق رقابت، نمایندگی، تجارت الکترونیک و آفرینش‌های فکری
مؤلف:	دکتر مهراب داراب‌پور
با همکاری:	دکتر مصطفی السان، دکتر رضا خشنودی
به اهتمام:	محمد داراب‌پور
ویراستار ادبی:	دکتر فاطمه مرادی
ناشر:	انتشارات گنج دانش
چاپ و صحافی:	صدف
نوبت چاپ:	سوم، ویرایش دوم، 1400
شمارگان:	500 جلد
قیمت جلد شومیز:	95.000 تومان	قیمت جلد سخت:	110.000 تومان
شابک دوره:	978-622-6187-04-6	شابک:	978-622-6187-10-7

---

---

فهرست کوتاه مطالب این مجلد

کتاب پنجم: حقوق رقابت، نمایندگی، تجارت الکترونیک و آفرینش‌های فکری
فهرست‌ها
سخن ناشر
مقدمه چاپ سوم (ویرایش دوم) جلد پنجم
سرآغاز کلام در کتاب پنجم
فصل نخست: تجارت الکترونیک و عملکرد آن
مقدّمه و طرح بحث
مبحث نخست: کلیّات فناوری اطّلاعات و تجارت الکترونیک
مبحث دوّم: نواقص قانونی در زمینه تجارت نوین
مبحث سوّم: فعّالیّت‌های تجاری الکترونیک
مبحث چهارم: نظریات موجود در باب نحوه قانون‌گذاری برای تجارت الکترونیک
مبحث پنجم: قانون‌گذاری برای تجارت الکترونیک در حقوق بین‌المللی
خلاصه‌ی مباحث مفید
فصل دوّم: حقوق رقابت در تجارت بین‌الملل
مبحث نخست: تعریف حقوق رقابت
مبحث دوّم: شرایط لازم برای اعمال قواعد حقوق رقابت
مبحث سوّم: موضوع و اهداف حقوق رقابت
مبحث چهارم: نظام‌های خارجی حقوق رقابت
مبحث پنجم: حقوق رقابت در نظام حقوقی ایران
مبحث ششم: جنبه‌های بین‌المللی حقوق رقابت
فصل سوّم: حقوق مالکیّت فکری در تجارت بین‌الملل
مبحث نخست: تعریف مالکیّت آفرینش‌های فکری
مبحث دوّم: تقسیم بندی حقوق مالکیّت فکری
مبحث سوّم: حل و فصل اختلافات در حقوق مالکیّت فکری
مبحث چهارم: خسارات در مالکیّت فکری و ارزیابی آن‌ها
مبحث پنجم: تعارض قوانین در حقوق مالکیت فکری
مبحث ششم: موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیّت فکری (تریپس) و ضمیمه‌های آن
فصل چهارم: حقوق انتقال فناوری
مبحث نخست: کلیات حقوق انتقال فناوری
مبحث دوّم: فناوری و دارایی‌های فکری-فناورانه
مبحث سوّم: قراردادهای رایج انتقال فناوری
فصل پنجم: قراردادهای نمایندگی تجاری
مبحث نخست: مفهوم و نقش قراردادهای نمایندگی تجاری در تجارت بین‌الملل
مبحث دوّم: انواع قراردادهای نمایندگی تجاری
مبحث سوّم: تشکیل قراردادهای نمایندگی
مبحث چهارم: آثار نمایندگی
مبحث پنجم: خاتمه قرارداد نمایندگی
مبحث ششم: اصول حاکم بر نمایندگی تجاری به موجب دستورالعمل اتّحادیّه اروپا
مبحث هفتم: اصول حاکم بر نمایندگی تجاری به موجب اصول قراردادهای تجاری بین‌المللی و اصول حقوق قراردادهای اروپا
کتاب‌نامه (Bibliography)
اختصارات (Abbreviations)
نمایه‌ی واژگان
فصول مجموعه کتاب‌های «اصول‌و‌مبانی‌حقوق تجارت بین‌الملل»

---

سرآغاز کلام در کتاب پنجم

به طور معمول، تجارت بین‌المللی بازرگانان در چهار حیطه بسیار مهم خودنمایی می‌کند. نخستین جلوه‌ی آن در خرید و فروش و نقل و انتقال و حمل و نقل مسافر و اموال مادی است که شامل قراردادهای مرتبط با بیع و اجاره کشتی و هواپیما و قطار نیز می‌شود. دوّم در خرید خدمات که حیطه‌ی وسیعی از مسائل مختلف، از جمله خدمات پیمانکاری، بیمه‌ای، بانکی و تضمینی را شامل می‌گردد. سوّم در ‌سرمایه‌گذاری و تأمین‌های مالی که در کنار آن خدمات مالی نیز جلوه گری می‌کند. تنظیم هر کدام از سه مورد قراردادهای فوق و اجرای آن‌ها دارای مسائل فراوان حقوقی است که در خور تعمق و بررسی فراوان است. این مسائل در کتاب‌های قبلی مورد بررسی قرار گرفت. شاید بتوان گفت که حقوق مالکیّت آفرینش‌های فکری پا به پای سه مورد فوق، اگر نه فراتر و گسترده‌تر، به عنوان چهارمین رکن در موضوعات مرتبط به تجارت بین‌الملل ظهور پیدا کرده است. واگذاری حقوق مرتبط با مالکیّت آفرینش‌های فکری به دیگران و بهره وری از آن‌ها از طریق قراردادهای انتقال فناوری انجام می‌شود. برای سالم ماندن بازار کالا، خدمات، سرمایه و مالکیّت‌های آفرینش‌های فکری حقوق رقابت ایجاد شده است تا روابط تجاری بدون اقدامات ضد رقابتی، به سود مصرف کنندگان کالا و خدمات و غیره، صورت پذیرد[1] و در جهت آبادسازی جهان و حفظ مناسب‌تر حرث و نسل تلاش گردد.

جلد پنجم کتاب حاضر نیز به مسائل عمده و کلی، مطرح در تجارت بین‌الملل، می‌پردازد. تجارت الکترونیک که روز به روز از گستردگی بیشتری برخوردار می‌شود و تمام فعّالیّت‌های جوامع بشری، از جمله فعّالیّت‌های تجاری، را تحت الشعاع قرار می‌دهد، نیاز به توجّه خاصی داشت که به لحاظ اهمّیّت روز افزون آن، در اوّلین فصل این کتاب مورد بررسی قرار گرفت. در کنار این حقوق بحث از حقوق رقابت و آثار آن بر تجارت و روّیه‌های تجاری حائز اهمّیّت فراوان است. حقوق رقابت، علاوه بر تجارت معمولی، بر تجارت الکترونیک نیز سایه افکنده است. از این رو پس از بحث از تجارت الکترونیک مطرح گردیده است. در کنار معاملات مادی و عینی، حقوق آفرینش‌های فکری روز به روز در تجارت نمود بیشتری پیدا می‌کند. احتمال دارد در آینده گستره‌ی آن بیش از نقل و انتقالات اموال مادی (اعم از کشاورزی و صنعتی) باشد. از این رو، یه دنبال فصول قبل، فصل خاصی برای هر کدام از این موارد در نظر گرفته شده است. نقطه تلاقی حقوق تجارت و حقوق مالکیّت آفرینش‌های فکری در قراردادهای واگذاری دانش فنی نمود پیدا می‌کند که تحت عنوان حقوق انتقال فناوری مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. معاملات، به طور معمول، به نمایندگی صورت می‌پذیرد، قراردادهای واگذاری دانش فنی هم می‌تواند از طریق نمایندگی منعقد شود، از این رو، در فصل آخر کتاب حاضر بحث خدماتی نمایندگی و مسائل مرتبط با آن به نحو تقریباً گسترده‌تری مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است. روش این کتاب، در سایر کتب حقوقی مرسوم نبوده است و از ابتکارات نویسندگان است، به امید این‌که مقبول طبع مخاطبان واقع شود.

• احترام به رویّه و سنّت گذشتگان

پیشنهادات و نظرات شخصی قدما که مقبول طبع خرد جمعی شده و به سنت و رویّه تبدیل شده است را نمی‌توان و نباید نادیده گرفت. شروع از صفر، به ویژه در تجارت بین‌الملل، نادرست و بلکه عملی ارتجاعی است. منابع عظیم قانون داخلی، فقهی، رویّه‌ای و نوشتارهای مغایر با ایده‌ها و اندیشه‌های نوین ما را نیز باید به دیده احترام مطالعه کرد. آن‌ها مانند بذر‌های اولیه هستند که در گذر زمان اصلاح شده و به وضع کنونی رسیده‌اند. کار ما هرگز مرید پروری و سکون آفرینی در حقوق نیست بلکه «منتقد» بار آوردن محقّقان و مخاطبان است تا با اصلاح افکار و ایده‌های ما، یا در صورت قبول، پرورش دادن و تقویت آن‌ها، باعث پیشرفت و سرفرازی جامعه شوند. حتّی چین کمونیست، بعد از این‌که به خطای راه خود در تجارت بین‌الملل پی برد، از صفر شروع نکرد، بلکه بنای تجارت خود را بر پایه رویّه‌ها و سنت‌های کشورهای دیگر قرارداد که با محک تجربه از خرد جمعی مهر قبولی و صحت دریافت کرده بودند. کاردان‌های چینی می‌دانستند که خرد جمعی، هرچند تعداد زیادی عامی هم در آن‌ها باشد، به صواب نزدیک‌تر است و تبعیّت از آن شانس موفقیت را بالا می‌برد.

بسیاری از گفتارها و ایده‌های قدیمی، به درد جامعه امروزی، در موضوعاتی مانند تجارت الکترونیک و عملکرد آن، حقوق رقابت در تجارت، حقوق آفرینش‌های فکری در تجارت بین‌الملل، حقوق انتقال فناوری، قراردادهای نمایندگی تجاری بین‌المللی، نمی‌خورد. زمانی صحت این مطلب بیشتر تایید می‌شود که عینیت گرایی و بنیاد گرایی تفسیری و عدم تولید معنا در گذر زمان حاکم باشد و دست اندرکاران قانونگذاری هم دیدگاه‌های تفسیری نوین، بر اساس زمان و مکان و خرد جمعی، را نیز بر نتابند.

دسته‌ای از کشورهای جهان سوم در علم حقوق تجارت بین‌الملل تحقیق و تفحّص لازم نکرده‌اند در حالی که کشور‌های پیشرفته به عمق آن راه یافته‌اند. این گروه بزرگ، از تجارت بین‌الملل نهایت استفاده را برده و بهره‌برداری‌های فراوانی از آن می‌نمایند. این دسته از کشورها، بر خلاف گروه اول، که بازی خوردگان حقوق تجارت بین‌الملل شمرده می‌شوند، از بازیگران و نقش آفرینان جنبه‌های مختلف حقوق بازرگانی و تجارت بین‌الملل می‌باشند که منافع زیادی را عاید کشور خود می‌کنند. حقوق موضوعی ایستا نیست و دائم در حال نو شدن است، هرچند اصول و مبانی عقلانی خود را همیشه حفظ می‌نماید.

• تجارت متقابل راهی برای امنیّت تجارت بین‌الملل سالم

تجارت مانند آهوی وحشی است که اگر منطقه‌ای را ناامن بیند در آن مأوی نگیرد. در جامعه انسانی نیز یک ایجاد ذهنیّت منفی، بر صد ذهنیّت مثبت غلبه می‌کند. هنگامی که تجارت و روابط بازرگانی بین کشورهای مختلف نباشد، جوّ خصومت و ناسازگاری بین کشورها حاکم می‌شود. بر اساس اطّلاعات اداره آمار ایالات متّحده، واردات امریکا از چین 461.1 میلیارد دلار و صادرات به آن کشور 116.7 میلیارد دلار در سال 2017 بوده[2] و این رابطه اقتصادی مانع تنش‌های بیشتر شده است تا جایی که رئیس جمهور وقت آمریکا، در رقابت‌های انتخاباتی خود بارها انتقادهای بسیار تندی به سیاست‌های اقتصادی چین کرده بود، امّا در نوامبر ۲۰۱۷، در مذاکرات خود با رهبران چینی، از صلح تجاری صحبت کرده است.[3] تا زمان نگارش این کتاب، 5600 موافقت‌نامه بین‌المللی سرمایه‌گذاری، 2953 معاهده دو جانبه سرمایه‌گذاری، 2730 معاهده منع مالیات مضاعف و 254 موافقت‌نامه تجارت آزاد و همکاری‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری بین این کشورها منعقد گردیده که بسیار قابل توجّه است. روسیه و آمریکا روابط اجتماعی و اقتصادی مناسبی ندارند، بنابراین، همیشه رابطه آن‌ها ملتهب نگه داشته می‌شود. قرارداد نفتی جدید ایران و توتال فرانسه و چین (تیرماه 1396) در صدد ایجاد روابط اقتصادی است که برخی نادانسته آن را بر خلاف موازین ایده‌ای خود می‌دانند.[4] با تحریم‌های جدید این‌گونه قراردادها نیز منتفی خواهد شد. هنگامی که قراردادی منحل شود، ارزش آن روشن‌تر خواهد شد.

اشاعه تفکّرات مذکور، چنین کشورهایی را توسعه طلب، جنگ طلب، جنگجو و بحران آفرین جلوه می‌دهد که در ذهن جهانیان اثر بسیار منفی دارد. چنانچه با این عقاید انحرافی مقابله نشود باعث می‌شود اقتصاد آن‌ها رشد نکند، بلکه ضعیف‌تر و فقیرتر شوند و در نهایت موجب تنرل یا سقوط دولت و خواری کشور مورد نظر در سطح جهان گردد. تجارت، شراکت، تعامل، اعتدال، انسانیت و برخورد شایسته انسانی با غیر همفکران، باعث ایجاد زندگی مسالمت آمیز، پیشرفت و توسعه‌ی پایدار می‌گردد که هدف نهایی تجارت بین‌الملل است.

• ناکارآمدی دیدگاه‌های سنتی در جهان سازمانی

هرگاه قانون اساسی کشوری نیمه سوسیالیستی بوده و راه تجارت را مسدود کرده باشد و متولّیان امور با ارائه لایحه سنتی قانون تجارت از روند تجارت فاصله بگیرد،[5] و قانون تجارت صادرات و واردات[6] آن سنتی باشد و بخواهد از قوانین و مقرّرات شفاهی هزاران سال پیش الگو بگیرد، چالش‌های حقوقی آن به اندازه‌ای است که در جهت کاملا خلاف مقرّرات تجارت جهان حرکت می‌کند. این حرکتِ بر خلاف روند عادی تجارت بین‌المللی، فقط انرژی بر و هزینه بردار است و قطعاً سودی را عاید این طرز فکر پوپولیستی نمی‌کند.

البتّه محدود کردن واردات نسبت به صادرات از طریق رقابت علمی، تشویق به صادرات با بالا بردن کیفیّت کالاها در حد استانداردهای جهانی، بسیار مطلوب است، ولی هنگامی که برای حفظ کالاهای با کیفیّت بسیار پایین، راه واردات کالای با کیفیّت و مرغوب مسدود شود و صادرات مواد خام (سنگ، گِل، چوب، نفت و گاز و امثال آن ها) تشویق شود، در راه تجارت جهانی قدم استواری برداشته نشده است. هنگامی که عده‌ای اندک، که هیچکس در سطح جهان، آن‌ها را قبول ندارد، بخواهند مانع بخش خدمات جهانی شوند و ورود و خروج نیروی انسانی با مشکلات عدیده همراه باشد و اجبارهای ناروای عقیدتی بر سایرین تحمیل شود و بخش فعّال جوان و کاری جامعه، همانند صادرات با مقداری یارانه نفس بکشد، چالش‌های فراوان بر سر راه کار و فعّالیّت و خدمات ایجاد می‌گردد که رفع آن به آسانی ممکن نیست.[7] چگونه یک کشور می‌تواند عضو سازمان یا نهادی شود که هیچ ارزشی برای مالکیّت آفرینش‌های فکری حفاظت شده دیگران، توسّط کنوانسیون‌های تریپس[8] و پاریس قائل نیست و در سازمان جهانی مالکیّت آفرینش‌های فکری نیز جایگاهی ندارد؟[9]

• رقابت در تجارت بین‌الملل

در جهان تجارت کسی با دیگری دشمن نیست، تا فریاد دشمن شناسی انور خوجه‌ای آلبانی، دشمن کشی و برحذر بودن از آن به هوا بلند شود. حدّاقل در جهان بازرگانی، وضعیتی که برخی در جامعه به وجود می‌آورند، جایگاهی ندارد. آن چه در عالم معاملات و تجارت وجود دارد، رقابت سخت و طاقت فرسا است. کشوری می‌تواند پرچم سروری خود بر جهان را برافراشته نگه دارد که تدبّر و تعقّل در امور تجاری داخلی و بین‌المللی و بر اساس اصل هزینه و فایده، انجام دهد به نحوی که بتواند به طور شایسته‌ای در دنیای تجارت، رقابت کند. ایجاد دشمنی واقعی یا فرضی خود هزینه بردار است. البتّه برای حاکمان منافع کثیری نیز در بر دارد که به هزینه ملت‌ها تمام می‌شود. حساسیت غیرضروری بر دشمن، از خود دشمن خطرناک‌تر است. هنگامی که ‌سرمایه‌گذاران احساس امنیّت نکنند، ‌سرمایه‌گذاری نخواهند کرد، دیدارها به حدّاقل خواهد رسید، فراگیری زبان فارسی (الّا برای افراد خاص) منتفی می‌شود. ‌سرمایه‌گذاران به جای جاسوسان متّهم و محاکمه می‌شوند. در موازنه‌های رفتار دست‌اندرکاران اداری، از جمله قضات، در این حالت، هیچگاه هزینه و فایده (الّا برای کسانی که رابطه داشته‌اند) منظور نمی‌شود. فایده دستگیری دشمن واقعی یا فرضی، به زمین‌گیر شدن و ذلّت اقتصادی دوست ترجیح داده می‌شود. دام‌های گسترده برای دشمن، دامنِ تجارت دوست را نیز می‌گیرد و به مهلکه‌های غیر قابل برگشت می‌فرستد. کشورها دوست یا دشمن یکدیگر نیستند، آن‌ها رقیب هم به شمار می‌آیند و به طور معمول اصلِ هزینه فایده بر آن‌ها حکومت می‌کند.

علم و آگاهی به موازین حقوقی بین‌المللی در تجارت الکترونیک و عملکرد آن، حقوق رقابت در تجارت، حقوق آفرینش‌های فکری در تجارت بین‌الملل، حقوق انتقال فناوری و قراردادهای نمایندگی تجاری بین‌المللی که ارتباط تنگاتنگ آن‌ها با یکدیگر در ابتدای مقدّمه بیان شد، حقوقدانان و سیاستمداران را در جهت استفاده بهینه از امکانات جهانی یاری می‌رساند. این کتاب در صدد هموار نمودن همین راه مفید است.

همه‌ی خوبی‌ها و محاسن این کتاب به همکاران عزیز و گرامی تعّلق دارد و عیوب و کاستی‌های آن نیز از آنِ من است. پیشنهادهای اصلاحی و تکمیلی با منّت فراوان پذیرفته می‌شود.

• تشکّر و قدرانی

جناب دکتر مصطفی السان، جناب دکتر رضا خشنودی، خانم شهرزاد پور‌حمزه جعفربیگلو پژوهشگر دوره دکتری حقوق نفت و گاز، خانم مریم داراب‌پور پژوهشگر دوره‌ی دکتری حقوق خصوصی، آقای محمّد داراب‌پور پژوهشگر دوره‌ی دکتری حقوق بین‌الملل، خانم طوبی توحیدی‌فرد و آقای عرفان فیض‌مغربی کارشناسان ارشد حقوق تجارت بین‌الملل در تحقیق، تألیف، تدارک و جمع‌آوری و خلاصه‌سازی مطالب این کتاب تلاش‌های طاقت فرسایی را انجام داده و زحمات وافری را متحمّل شده‌اند. جا دارد از همگی آن‌ها و کسانی که در تهیّه‌ی این مجموعه ما را یاری رسانده و نامی از آن‌ها ذکر نشده است، تشکّر و قدردانی شود.

مهراب داراب پور

تابستان 1397

---

[1] جالب است که سردمداران برخی کشورها، خود را فرزانه و منجی بشریّت (نه تنها کشور خود) می‌دانند و انتظار دارند که مردم کشورهای دیگر از افکار نادرست و ناروای آنان تبعیّت کنند تا رستگار شوند! تشکیل گروه‌های پیکارگر جنگجو هم در این راستا می‌باشد. مراتب فوق در بسیاری از کشورهای جهان، که به وسیله عقل جمعی اداره می‌شوند، صادق نیست. آن‌ها همگی از بی خردی تبرّی جسته و زندگی عاقلانه و شرافتمندانه را به جهل مقدّس مرکّب ترجیح می‌دهند.

[2] https://www.census.gov/foreign-trade/balance/c5700.html#2017

مقایسه شود با آمار میزان تجارت امریکا با ایران:

[3] http://www.bbc.com/news/world-asia-china-41924228

[4] عنوان می‌شود که ‌اگر برای خدا قیام کرده‌ایم، چرا باید چنین معامله‌ای را با دشمنان خدا انجام دهیم؛ امثال این گونه عبارات ارکان تجارت بین‌الملل را ویران می‌کند.

[5] اخلاقی، بهروز، (1385)، «آثار حقوقی الحاق ایران به سازمان تجارت جهانی، مجله کانون وکلاء، شماره 5-194 صفحه 201 به بعد.

[6] فیروزی، مهدی، (1384)، الحاق ایران به سازمان تجارت جهانی و پیامدهای آن بر مقرّرات صادرات و واردات، نشریه روش شناسی علوم اجتماعی، شماره 44 ص 140 به بعد.

[7] شیروی، عبدالحسین، نظرنژاد، مهدی، (1390)، الحاق ایران به سازمان تجارت جهانی و تأثیرات آن بر مقرّرات داخلی ناظر بر یارانه‌های صادراتی، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 41، شماره 2.

[8] Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS).

[9] World Intellectual Property Organization (WIPO).

---

مقدمه چاپ سوم (ویرایش دوم) جلد پنجم

سپاس بیکران به خالق فکر و جان که این امکان را فراهم آورد تا ویرایش جدید برای چاپ سوم مجلد پنجم کتاب حاضر به سامان رسد. در این مجلد، مباحث مربوط به تعارض قوانین در حقوق مالکیت فکری، کنوانسیون آپوستیل، بخشنامه 2016 اتحادیه اروپایی راجع به اسرار تجاری، حق امتیاز متعارف در جبران خسارات در مالکیت فکری و موارد ریز و درشت دیگر اضافه، تکمیل و به روز رسانی شده است.

قوانین و مقررات روبنا هستند و اقتصاد زیر بنا. البته، گاهی می‌توان با مقررات حقوقی به کمک اقتصاد آمد. دولت و ملت ایران همواره مظلومانه هدف تحریم‌ها، جنگ‌ها و تهدیدها و ترورها قرار گرفته‌ و هزاران میلیارد دلار خسارت دیده‌اند، ولی همین‌ها ناخواسته میلیاردها دلار به کارخانه‌های اسلحه‌سازی غربی سرازیر کرده‌اند. از اقدامات غیر خردمندانه که بهانه به دست سیاست‌های سلطه‌جویانه غرب و شرق می‌دهد باید پرهیز نمود. آرزوی ناپسندِ نابودی دیگران و شعار مرگ بر این و آن، فقط اقتصاد و تجارت بین‌المللی کشور را منهدم می‌کند و برای عامۀ مردم جز خسران دنیوی و احتمالاً مجازات شدید اخروی ثمره‌ای به بار نخواهد آورد. آیا وقت آن نرسیده است که هوشمندانه با دنیا و کشورهای جهان تعامل و رقابت شود، قبل از این که آتش کشیدن به پول نفت مراحل نهایی خود را طی کند؟

به طور طبیعی بسیاری از بحران‌های اقتصادی، ثمره‌ی بحران‌های سیاسی است. در اقتصاد، و به ویژه حقوق، فرهنگِ مدارا و خداجویی کارسازتر از سایر روش‌هاست. عشق به موجودات هستی، حتی ارتباط عادیِ تجاری ملل با یکدیگر، مانع منازعات بین انسان‌ها شده و موجبات آسایش و آرامش آن‌ها را فراهم می‌آورد. پیروان جاهل، رهبران عادل و شایسته را نیز بدنام می‌کنند. جهل مرکب عده‌ای که عقیده باطل و فاسدِ مغایر خرد جمعی جهانیان دارند، به جایی رسیده است که قصد تحمیل آن را به جهان نیمه متمدن امروز دارند! این از مصائب بزرگ ملت شریف است. عبرت باید گرفت. نباید انتظار داشت کسانی که در نفرت، نژاد پرستی، اوهام دینی، نادانی و جهل شنا می‌کنند، به ساحل نجات برسند. کسانی که در دریای خردمندی غوطه ورند، در مرکز ثروتند و ساحل آن‌ها همان شناست. ثروت، مکنت و توانایی، در معادن غنّیِ نفت و گاز و طلا نیست، بلکه باید آن را در عقلانیت و خرد جمعی جستجو کرد. امید نجات برای متوسلان به خرد جمعی و عاقلان نیکوکرداری که اضرار به غیر نمی‌رسانند وجود دارد، ولو منکر تمام واقعیات و حقیقت‌های علمی و به ویژه عقاید دینی باشند. از رستگاری باورمدارانی که راه خرد جمعی نمی‌پویند و خردورزی نمی‌کنند نه در دنیا و نه در آخرت، خبری نیست. آن‌ها مصداق بارز خَسِرَ الدُّنْیا وَالاْخِرَهَ هستند.

تجارت، به ویژه تجارت خارجی، آهوی ارزشمند هر کشور است که ضرورت دارد با تمام توان از آن حفاظت و پاسداری شود. تجارت بین‌الملل مأمن امن می‌خواهد، اگر این مأمن تجاری وجود نداشته باشد، امنیت از بین می‌رود و راه دزدی، اختلاس و پولشویی و هزینه در جایی که سرمایه‌های اجتماعی را به آتش می‌کشد، گشوده خواهد شد. البته، مطبوع طبع کاسبان تحریم و سوء استفاده کنندگان خواهد بود که همیشه کشور نابسامان باشد، تا آن‌ها به سود خود و به ضرر ملت سوء استفاده کنند. عقل و خرد جمعی و تجارب تلخ و شیرین گذشتگان و سوابق تاریخی، می‌تواند راهنمای خوبی برای قانونگذاران و به ویژه تجار باشد.

خوشبختی در تعامل با مردم دنیا و بدبختی در نزاع و جنگ‌های بیهوده و بی‌ثمر ایدئولوژیکی است. حساسیت به موارد نامربوط غیر اقتصادی، در مهد ظلم و بی عدالتی، جز تحکیم مبانی ضلالت چیزی را به ارمغان نمی‌آورد. به همین نحو نباید منتظر بود که حساسیت‌های جاهلانه به امر جزیی و بی‌اهمیت اجتماعی، به جای ریشه کنی فقر، حرامخواری و بی‌مدیریتی، جز منکرات و فلاکت اقتصادی و در نهایت دین گریزی، ثمرۀ دیگری به بار آورد.

انسان با توجه به پنج نیاز اصلیِ نیاز به بقا، عشق و تعلق، قدرت و ارزشمندی، آزادی و تفریح زندگی خود را سامان می‌دهد. پایه‌ی تجارت بر اساس سود و زیان است و هر تاجر هم با توجه به این نیازها اتخاذ تصمیم می‌کند. به طور معمول، وسیله مورد استفاده سنت گرایان، تقلید از نظر گذشتگان است، نه ضرورت و تجارب تجاری. به همین دلیل بر خلاف انتخاب‌های موجود گسترده امروزی، انتخابشان محدود است، بر رنج کشیدن و عذاب دادن خود و دیگران، نه لذت بردن خود و همجوران. تمرکز بر نقص‌ها و ناتوانی‌ها دارند نه توانمندی‌ها و موفقیت ها؛ برای همین هم هست که هم خود را ضایع می‌کنند و هم جامعه را به واپسگرایی سوق می‌دهند.

ثمره نزاع و عدم گفتگو با مخالفان و رقیبان و حتی دشمنان سوزاندن سرمایه‌های اقتصادی و دارایی‌های مالی است و آتش زدن به سرمایه‌های اجتماعی و آبرو و اعتبار اجتماعی. در کنار اینها نیز به طور طبیعی، سرمایه‌های انسانی، مهارت‌ها و سلامت فردی و سرمایه‌های روانی به باد خواهد رفت. انسان‌ها در چنین جامعه‌ای با مشکلات روحی و روانی مواجه خواهند شد و خلاقیت، اعتماد به نفس و عزت نفس خود را از دست خواهند داد و از مسؤولیت پذیری گریزان خواهند بود. تجارت به همان اندازه که به سرمایه‌های اقتصادی و انسانی وابسته است به سرمایه‌های روانی و اجتماعی نیز نیازمند است. اگر امنیت روانی به خطر افتد، اضطراب در تجارت نیز رو به فزونی می‌رود. امنیت که فاصله بین زندگی و مرگ است، نیاز به نگهبانی دارد؛ در این صورت تجارت رونق خواهد گرفت و سایر سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی انسان نیز محفوظ خواهند ماند.

جا دارد که در مقدمه چاپ سوم از جناب آقای دکتر فرهنگ گنج دانش و پدر گرامی ایشان جناب آقای علیرضا گنج دانش قدردانی شود که با وجود مشکلات فراوان مستحدثه در حوزه نشر، تلاش نمودند مجموعه کتاب‌های اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌المللی را در اختیار دوستداران این رشته حقوقی قرار دهند.

باید از تأخیر در چاپ جلد هفتم از پژوهشگران و دانشجویان پوزش بطلبیم چرا که کاری بس سخت و زمان‌بر است. تلاش من جهت کوتاه‌تر کردن فصول و اختصار در نگارش‌ها بود تا خواننده با صرف زمانی اندک، بالاترین حجم مطالب علمی را فرا گیرد، جایگاه خود را در دعاوی بین‌المللی بیابد و راه حل‌های رفع مشکلات آن را دریابد که اذعان می‌کنم رسیدن به این مقصود کار آسانی نبوده و نیست. در این راستا، نباید دست از تلاش برداشت.

اکنون جای آن دارد که از همۀ دوستانی نیز که نظرات اصلاحی ارایه فرمودند، به ویژه جناب دکتر محمد داراب‌‌پور که با تمام توان مطالب علمی روز و همچنین قوانین و مقررات مذکور در این مجموعه را به روز رسانی نمودند و زحمات طاقت فرسایی در این رابطه تقبل فرموده‌اند، تشکر و قدردانی شود.

مهراب داراب‌پور

پاییز 1400

---

بایسته های حقوق سازمان تجارت جهانی

مولفین:
پیتر ون دن بوش / دنیس پرووست

مترجم:
دکتر محمدرضا حاذقی اقدم

---

مشخصات اثر

شابک: 978-622-6187-96-1
ناشر: انتشارات گنج دانش
نویسندگان: پیتر ون دن بوش – دنیس پرووست / مترجم: محمدرضا حاذقی اقدم
چاپ: اول
سال چاپ: 1400
موضوع: حقوق تجارت بین الملل

---

فهرست

مقدمه
اختصارات
جدول پرونده ها
فصل اول: تجارت بین الملل و حقوق سازمان تجارت جهانی
1.1 . نیاز به قواعد بین المللی در تجارت بین الملل
1.2 . حقوق تجارت بین الملل: موافقتنامه های دوجانبه، منطقهای و چندجانبه
1.3 . حقوق سازمان تجارت جهانی
1.4 . منابع حقوق سازمان تجارت جهانی
1.5 . حقوق سازمان تجارت جهانی در بستر آن
1.5.1 . حقوق سازمان تجارت جهانی و حقوق بین الملل
1.5.2 . حقوق سازمان تجارت جهانی در نظم حقوقی اروپا و حقوق ملی
مطالعه بیشتر
فصل دوم: قواعد عدم تبعیض
2.1 . ممنوعیت تبعیض
2.2 . تعهد به رفتار مطابق با اصل دولت کامله الوداد در رابطه با تجارت کالاها
2.2.1 . اقدامات تحت پوشش بند 1 ماده 1 گات 1994
2.2.2 . مزیت
2.2.3 . محصولات مشابه
2.2.4 . به فوریت و بدون قید و شرط
2.2.5 . یک تعهد با استثنائات بسیار
2.3 . تعهد به رفتار مطابق با اصل دولت کامله الوداد در رابطه با تجارت خدمات
2.3.1 . اقدامات تحت پوشش بند 1 ماده 2 گتس
2.3.2 . ارائه دهندگان مشابه خدمات « و » خدمات مشابه
2.3.3 . رفتار نه کمتر مطلوبتر
2.4 . تعهد به رفتار ملی در رابطه با تجارت کالاها
2.4.1 . جمله نخست بند 2 ماده 3
2.4.1.1 . مالیاتهای داخلی
2.4.1.2 . محصولات مشابه
2.4.1.3 . مالیات به میزانی بیشتر
2.4.2 . جمله دوم بند 2 ماده 3
2.4.2.1 . مالیاتهای داخلی
2.4.2.2 . محصولات مستقیماً رقابتی یا قابل جایگزینی
2.4.2.3 . عدم وضع مالیات به صورت یکسان
2.4.2.4 . به منظور حفاظت از تولید داخلی
2.4.3 . بند 4 ماده 3
2.4.3.1 . قوانین، مقررات و الزامات
2.4.3.2 . محصولات مشابه
2.4.3.3 . رفتار نه کمتر مطلوبتر
2.5 . تعهد به رفتار ملی در خصوص تجارت خدمات
2.5.1 . تعهد به رفتار ملی
2.5.2 . اقدام اتخاذی از سوی عضو سازمان تجارت جهانی که بر تجارت خدمات اثر میگذارد
2.5.3 . ارائه دهندگان مشابه خدمات « یا » خدمات مشابه
2.5.4 . رفتار نه کمتر مطلوبتر
مطالعه بیشتر
فصل سوم: قواعد ناظر به دسترسی به بازار
3.2.1 . مذاکرات تعرف های
3.2.2 . امتیازات تعرف های
3.2.3 . وضع تعرفه های گمرکی
3.2.3.1 . طبقه بندی گمرکی
3.2.3.2 . ارزش گمرکی
3.2.3.3 . قواعد مبدأ
3.2.4 . دیگر عوارض و هزینه ها
3.3 . تعرفه و هزینه صادرات
3.4 . محدودیت مقداری در تجارت کالاها
3.4.1 . اعمال غیر تبعیض آمیز
3.4.2 . فرایندهای صدور مجوز واردات
3.5 . دیگر موانع غیرتعرفه ای بر تجارت کالاها
3.5.1 . عدم شفافیت
3.5.2 . اعمال غیرمنصفانه و خودسرانه قوانین و مقررات تجاری ملی
3.5.3 . تشریفات و فرایندهای گمرکی
3.5.4 . قوانین ناظر بر خریدهای دولتی
3.5.5 . دیگر اقدامات یا فعالیتها
3.6 . موانع دسترسی به بازار در حوزه تجارت خدمات
3.7 . دیگر موانع بر سر راه تجارت خدمات
مطالعه بیشتر
فصل چهارم: آزادسازی تجارت و دیگر ارزشها و منافع اجتماعی
4.1 . مقدمه
4.2 . استثنائات عمومی ذیل ماده 20 موافقتنامه گات 1994
4.2.1 ماده )الف( 20 موافقتنامه گات 1994
4.2.2 . ماده )ب( 20 موافقتنامه گات 1994
4.2.3 . ماده )ت( 20 موافقتنامه گات 1994
4.2.4 . ماده )چ( 20 موافقتنامه گات 1994
4.2.5 . دیگر بندهای ماده 20 موافقتنامه گات 1994
4.2.6 . صدر ماده 20 موافقتنامه گات 1994
4.3 . استثنائات عمومی ذیل ماده 14 موافقتنامه گتس
4.3.1 . ماده (الف) 14 گتس
4.3.2 . ماده (پ) 14 گتس
4.3.3 . دیگر بندهای ماده 14 گتس
4.3.4 . صدر ماده 14 گتس
4.4 . استثنائات راجع به امنیت ملی و بین المللی
4.5 . اقدامات راجع به حفاظت
4.5.1 . الزامات ماهوی
4.5.1.1 . افزایش واردات
4.5.1.2 . صدمه جدی
4.5.1.3 . سببیت
4.5.2 . الزامات فرایندی
4.5.3 . ویژگیهای اقدامات حفاظتی
4.5.3.1 . بازه زمانی اعمال اقدام حفاظتی
4.5.3.2 . گستره اقدام حفاظتی
4.5.3.3 . عدم تبعیض
4.5.3.4 . جبران خسارت
4.5.3.5 . اقدامات حفاظتی موقت
4.5.4 . اقدامات حفاظتی ویژه
4.6 . استثنائات راجع به اقدامات ناظر به موازنه پرداخت ها
4.7 . استثنائات راجع به موافقتنامه های تجاری منطقه ای
4.7.1 . موافقتنامه های تجاری منطقه ای راجع به تجارت کالا
4.7.2 . موافقتنامه های تجاری منطقه ای راجع به تجارت خدمات
4.7.3 . بازبینی مطابقت با استثنائات راجع به موافقتنامه های تجاری منطقه ای
4.8 . استثنائات راجع به توسعه اقتصادی
مطالعه بیشتر
فصل پنجم: مقررات راجع به تجارت غیرمنصفانه
5.1 . مقدمه
5.2 . مقررات راجع به قیمت شکنی
5.2.1 . قیمت شکنی
5.2.2 . صدمه اساسی یا تهدید به آن
5.2.3 . رابطه سببیت
5.2.4 . ارزیابیهای ضدقیمت شکنی
5.2.5 اعمال اقدامات ضدقیمت شکنی
5.2.6 . رفتار خاص و متفاوت نسبت به کشورهای عضو درحال توسعه
5.2.7 . استاندارد بازبینی
5.3 . قواعد راجع به یارانه
1 . 3 . 5 . یارانه های تحت پوشش موافقتنامه راجع به یارانه ها و اقدامات جبرانی
5.3.2 . یارانه های ممنوع
3 . 3 . 5 . یارانه های قابل تعقیب
4 . 3 . 5 . یارانه های غیرقابل تعقیب
5 . 3 . 5 . اقدامات جبرانی
6 . 3 . 5 . رفتار خاص و متفاوت با کشورهای درحال توسعه
7 . 3 . 5 . یارانه های کشاورزی
مطالعه بیشتر
فصل ششم: قواعد ناظر بر هماهنگسازی مقررات ملی
1 . 6 . اشاره
2 . 6 . موافقتنامه موانع فنی فرا راه تجارت (تیبیتی)
1 . 2 . 6 . گستره اعمال
2 . 2 . 6 . تعهدات ماهوی
6.2.3 . مقررات سازمانی و فرآیندی
6.3. موافقتنامه بهداشتی و بهداشت گیاهی
6.3.1 . گستره اعمال
6.3.2 . تعهدات و الزامات
6.3.3 . مقررات سازمانی و فرآیندی
6.4 . موافقتنامه جنبه های تجاری حقوق مالکیت فکری
6.4.1 . گستره شمول
6.4.2 اصول بنیادین و مقررات عمومی
6.4.3 . تعهدات خاص
6.4.4 . استثنائات
6.4.5 . اجرای حقوق مالکیت فکری
6.4.6 . مقررات سازمانی و فرآیندی
مطالعه بیشتر
فصل هفتم: جنبه های سازمانی سازمان تجارت جهانی
7.1 . مقدمه
7.2 . اهداف
7.3 . کارکردها
7.3.1 . تسهیل اجرای موافقتنامه های سازمان تجارت جهانی
7.3.2 . مذاکرات
7.3.3 . حل و فصل اختلافات
7.3.4 . بازبینی سیاست های تجاری
7.3.5 . همکاری با دیگر سازمان ها
7.3.6 . ارائه معاضدت فنی به کشورهای درحال توسعه
7.4 . ساختار سازمانی
7.5 . عضویت
7.5.1 . عضویت فعلی
7.5.2 . الحاق
7.5.3 . تعهدات و حقوق ناشی از عضویت
7.6 . فرآیندهای تصمیم گیری
7.7 . وضعیت و بودجه
مطالعه بیشتر
فصل هشتم: نظام حل و فصل اختلافات سازمان تجارت جهانی
8.1 . مقدمه
2 . 8 . هدف و غایت
8.3 . صلاحیت
8.4 . دسترسی
8.5 . ارکان حل و فصل اختلافات
8.5.1 . رکن حل و فصل اختلافات
8.5.2 . هیئت های حلوفصل اختلاف
8.5.3 . رکن تجدیدنظر
8.6 . ترتیبات فرآیندی
8.6.1 . مشورت
8.6.2 . فرآیند رسیدگی هیئت حل و فصل اختلاف
8.6.3 . بررسی استینافی – تجدیدنظر
8.6.4 . اجرا کردن و به موقع اجرا گذاشتن
8.7 . ویژگیهای کلیدی فرآیندهای رسیدگی
8.7.1 . چهارچوب های زمانی دقیق
8.7.2 . محرمانگی
8.7.3 . بار اثبات
8.8 . کشورهای درحال توسعه و حل و فصل اختلافات
مطالعه بیشتر
منابع برخط
خلاصه ای از اخبار هفتگی تجارت بریجز
سیستم هماهنگ شده نامگذاری سازمان جهانی گمرک
سامانه یکپارچه اطلاعات تجاری کالاها
سامانه یکپارچه اطلاعات تجاری خدمات
وبلاگ حقوق و سیاست بین الملل اقتصادی
سیستم اطلاعات موافقتنامه های تجاری منطقه ای
جداول امتیازات اعضاء سازمان تجارت جهانی
جداول تعهدات خاص اعضاء سازمان تجارت جهانی
پایگاه داده تاریک اتحادیه اروپا
ابزار برخط تحلیل تعرفهای (تائو)
ابزار بارگیری (دانلود) تعرفه
ورلد ترید لا. نت
نمایه تحلیلی سازمان تجارت جهانی: راهنمایی بر حقوق و رویه سازمان تجارت جهانی
نمایه تحلیلی مکمل سازمان تجارت جهانی: پوشش دهنده تحولات نو در حقوق و رویه سازمان تجارت
جهانی
آموزش از راه دور سازمان تجارت جهانی
پایگاه داده آمارهای سازمان تجارت جهانی

---

---

دیباچه دکتر مهراب داراب پور

حقوق با مسمای تجارت بین الملل، حقوق مرتبط با تنظیم بازار جهانی است که در سازمان تجارت جهانی نمودِ اصلی پیدا کرده است. از 164 عضو 159 کشور دنیا در گردش این سازمان دخیلند.24 کشور به دنبال الحاق می باشند. ده کشور از اعضای سازمان ملل تمایلی به پیوستن به این سازمان نشان نداده اند که آنقدر اقتصاد ناچیزی دارند که قابل ذکر نیستند و البته کل مساحت و جمعیت آن ها نیز به 65 درصد سرزمین و مردم ایران نمی رسد. پایه و مبنای این سازمان به موافقت 1948 عمومی تعرفه و تجارت بر می گردد. تا زمان اجرایی شدن موافقت‌نامه سازمان تجارت جهانی در ژانویه 1995 میلادی، که علاوه بر تجارت کالا، به تجارت خدمات (از جمله خدمات حمل و نقل دریایی، گردشگری و مسافرت) و مالکیت فکری هم التفات نمود، حقوق تجارت بین‌الملل چندان نمودِ چشمگیری نداشت. پیش از این سال نیز حقوق تجارت بین‌الملل کم‌تر مورد توجه محافل دانشگاهی قرار می‌گرفت و تنها اندکی از فعالان حقوقی در این زمینه به آن رغبت نشان می‌دادند. اکنون تمایل به این حوزه از حقوق به طرز قابل‌توجهی افزایش یافته و دانشجویان، محققان و به ویژه دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی نسبت به اهمیت این حوزه حقوقی واقف شده اند. آنچه حقوقدانان در مورد حقوق تجارت بین الملل نوشته و می نویسند در واقع حقوق بازرگانی بین المللی است و تشابه اسمی موجب شده است که این حقوق نیز به حقوق تجارت بین الملل شهرت یابد و نویسندگان در مورد مبانی و اصول و مبانی آن کتاب ها به رشته تحریر در آورند. حقوق تجارت بین‌الملل به معنای واقعی آن، در ایران نیز با مطرح‌شدن تقاضای عضویت این کشور در سازمان تجارت جهانی؛ اهمیت ویژه‌ای پیدا نمود؛ به‌طوری‌که امروزه در دانشکده‌های حقوق مباحث مربوط به حقوق تجارت بین‌الملل در قالب حقوق سازمان تجارت جهانی به یکی از دروس اصلی رشته حقوق تجارت و سرمایه‌گذاری بین‌المللی و سایر رشته های مرتبط تبدیل شده است.
سازمان تجارت جهانی، بستری است که قواعد مربوط به تجارت بین‌الملل در بطن آن شکل می‌گیرند و حقوق و تعهداتی را برای اعضاء ایجاد می‌کنند که در نهایت اثرگذاری مستقیم بر سایر بازیگران این عرصه دارد. یک کشور یا در جامعه جهانی و تجارت آن حضور دارد و یا محدود و محصور است. بدون حضور در جامعه جهانی تجارت بین المللی مفهوم برای آن کشور شایسته ای ندارد. مثلاً، اگر ایران، قطعات مورد نیاز دستگاه های فنی یا الکترونیکی به قیمت یک دهم بازارجهانی هم تهیه و عرضه کند، بدون حضور در بازار و اعتماد بین المللی، خریدارانی برای محصول خود، جهت مشارکتدر تولیداتی که چند کشور به طور مشترک تولید می کنند، نخواهد یافت، چون به صرف خوف تحریم (نه خود تحریم) اشخاصی که در تجارت فعالیت دارند، حاضر نخواهد شد که محصولات خود را وابسته به یک قطعه از تولیدات ایران نمایند که معلوم نیست تحریم احتمالی چه بر سر صادرات و واردات آن وارد خواهد آورد. عدم اطمینان در تجارت موجب می شود که کالای تولیدی ایران که به فرض ده برابر هم ارزان تر تهیه می شود، فاقد هر گونه ارزش و بهره برداری باشد. هنگامی که کشوری دسترسی به بازار کالا و خدمات نداشته یا موانع عدیده برای دسترسی (مثل تعرفه ها و تغییر مقررات) آن کشور موجود باشد، یعنی مقتضی مفقود و موانع موجود باشد، بدترین حالت برای تجارت آن کشور رخ می دهد که توصیف آن به کلمات نمی گنجد. ایران به جای تعقل به الحاق به سازمان تجارت بین المللی، از سال 1374 به استجازت از این و آن رو آورده و با سیاست های مغایر با تجارت بین الملل عملاً راه منافع اقتصادی خود را، اگر نه مسدود، حداقل ناهموار کرده است.
باغستان تجارت نیاز به ثبات و آرامش و معقولیت سیاسی دارد. حقوق تجارت بین‌الملل است، از این منظر حائز اهمیت است که قواعد آن، روابط بازرگانی بین‌المللی را نه به‌طور مستقیم، بلکه به‌طور غیرمستقیم و از گذر تعهدات دولت‌های متبوع آنان متأثر می‌سازد. تجارت بین المللی مثل اقتصاد کلان است و حقوق بازرگانی بین المللی به اقتصاد خرد شباهت دارد. پس، طبیعی است که آشنایی با ساختار، قواعد ماهوی مقرر در موافقت‌نامه‌های تجاری و نظام حل‌وفصل اختلاف چنین سازمانی برای درک تأثیرات آن بر بازرگانی بین المللی و حتی معاملات داخلی از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد.
هرچند در حال حاضر فضای بین‌المللی و حقوقی کشور به دلیل عقب‌ماندگی و مشکلات ناشی از سیاست های نادرست بین‌المللی، قابلیت ورود به سازمان تجارت جهانی و مشارکت در تجارت بین‌الملل و به طور طبیعی در بازرگانی بین‌المللی را ندارد، اما مطالب این کتاب، که به زیبایی توسط جناب دکتر محمد رضا حاذقی اقدم به فارسی روان برگردانده شده است، می‌تواند بارقۀ امیدی در فکر اندیشمندان و نخبگان ایجاد کند تا گام‌های استوارتری به سمت ورود به چنین ترتیباتی برداشته شود. بی تردید حضور کارا و ثمربخش در بسیار از ترتیبات منطقه‌ای تجاری، بدون درک مبانی حقوقی سازمان تجارت جهانی چندان آسان نیست. چه آن‌که ترتیبات منطقه‌ای نمونه‌ای کوچک از ساختاری است که سازمان تجارت جهانی آن را بنا کرده و الگویی برای منطقه های خاص (نظیر سازمان اقتصادی شانکهای و حتی اتحادیه عرب) شده است.
کتاب حاضر، که هنرمندی جناب دکتر حاذقی اقدم در ترجمۀ آن نمودار است، به عنوان یک کتاب مرجع، دربردارنده حقوق سازمانی و ماهوی سازمان تجارت جهانی است. این کتاب از این جهت اهمیت دارد که نکات عمده و کلیدی سازمان را که هزاران کتاب و مقاله در مورد آن نوشته شده و حتی مرور قواعد و مقررات آن هم از عمر یک انسان فراتر می رود، در کتابی مختصر و مفیدجمع شده است. فصل نخست کتاب، ضمن بیان منابع اصلی حقوق سازمان تجارت جهانی، به جهانی شدن اقتصاد و تجارت بین‌الملل و نیاز به حقوق سازمان تجارت جهانی و الهام‌بخش بودن آن می پردازد. دومین فصل به بررسی اصول بنیادین سازمان تجارت جهانی در رابطه با عدم تبعیض، شامل تعهد به رفتار مطابق با اصل دولت کامله‌الوداد و تعهد به رفتار ملی که نسبت به تجارت کالا و خدمات اعمال می‌گردند، اختصاص داده شده است. در فصل بعدی به مسائل مربوط به دسترسی به بازار کالاها، خدمات و ارائه‌کنندگان خدمات اشاره شده و قواعد سازمان تجارت جهانی در رابطه با موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای بر سر راه کالاها و نیز موانع دسترسی به بازار تجارت خدمات را تشریح می‌کند. آن گاه در فصل چهارم به تعارض اجتناب‌ناپذیر میان آزادسازی تجاری و ارزش‌ها و منافع اجتماعی پرداخته شده است. در این راستا سازمان تجارت جهانی به اعضاء اجازه می‌دهد، تا حدود مناسبی، از قواعد اولیه عدول کرده و به ارزش‌ها و منافع اجتماعی بر آزادسازی تجاری رجحان دهند. در فصل بعد در خصوص تجارت غیرمنصفانه، خاصه قواعد ناظر بر قیمت‌شکنی و تجارت متأثر از یارانه ها، مسایل مفیدی مطرح شده است. در فصل ششم به طور مختصر قواعد ناظر بر هماهنگ‌سازی مقررات ملی در خصوص مقررات فنی و بهداشتی بررسی شده و در ادامۀ آن سازمان تجارت جهانی را به عنوان اصلی‌ترین سازمان بین دولی تجارت بین‌الملل مطمح نظر قرار داده و منشأ، اهداف، کارکردها، عضویت، ساختار سازمانی و فرآیند تصمیم‌گیری آن را تشریح کرده است. در نهایت، فصل هشتم به بررسی نظام منحصربه‌فرد حل‌وفصل اختلافات سازمان تجارت جهانی اختصاص داده شده و اصول و سازمان و رویه‌های نظام مزبور مورد بررسی قرار گرفتهاست به طوری که موجز تر از این مخل مقصود شمرده می شود.
از ویژگی‌های بارز این کتاب می‌توان به بررسی روشن مقررات موافقت‌نامه‌های سازمان تجارت جهانی، استناد به رویه قضایی هیئت‌های حل‌وفصل اختلاف و رکن تجدیدنظر جهت تفهیم کامل مطالب، همچنین استفاده از مثال‌های کاربردی در راستای وضوح بخشیدن به برخی از مسائل غامض موجود در میان مباحث و نیز توجه به اسناد رسمی منتسب به سازمان تجارت جهانی اشاره کرد. این کتاب، با تشریح و تبیین موجز و مفید نکات اصلی موافقت‌نامه‌های سازمان تجارت جهانی، می‌تواند تبدیل به یک دائره‌المعارف کاربردی در رابطه با حقوق سازمان تجارت جهانی شود. کتاب حاضر با توجه به غنای مطالب آن این قابلیت را دارد که به عنوان منبع اصلی برای دانشجویان، پژوهشگران، متولیان و مسئولان، قانون‌گذاران و علاقه‌مندان به این حوزه از حقوق شمرده شود تا درک نسبتاً کاملی نسبت به حقوق سازمان تجارت جهانی به عنوان اصلی‌ترین سازمان تجاری چندجانبه که آثار آن در اقتصاد بین‌الملل غیرقابل‌اجتناب است، داشته باشند.
در دروس میان رشته‌ ای، این کتاب از منابع اصیل و مفید است که بی‌تردید امکان دارد، به عنوان منبع مطلوب و سکویی برای تحقیقات بیشتر و مطالعه حقوقی در مسائل مقررات سازمان تجارت جهانی شود و مورد استفاده بدوی برای پژوهندگان این عرصه قرار گیرد. بی‌شک، نشر این کتاب به پربارتر شدن ادبیات حقوقی کشور در حوزه حقوق تجارت بین‌الملل و به ویژه حقوق سازمان تجارت جهانی، یاری می رساند و رویداد مبارکی در راستای ترویج دانش و بهبود شناخت محافل دانشگاهی از حقوق سازمان تجارت جهانی است.
جای خالی آموزش در حوزه حقوق سازمان تجارت جهانی برای سالیان متمادی در نظام آموزشِ حقوقی کشور احساس می‌شده است. ایران کشوری است که با توجه به ظرفیت بالقوه اقتصادی بالای خود، توانایی حضور در ترتیبات تجاری بین‌المللی همچون سازمان تجارت جهانی و ترتیبات منطقه‌ای و میان منطقه‌ای را دارد. چنین کشوری باید از سال‌ها پیش صاحب جایگاهی ویژه برای مسائل حقوقی تجاری بین‌المللی می‌بود. با تأسیس رشته‌هایی همچون حقوق تجارت و سرمایه‌گذاری بین‌المللی، حقوق اقتصادی و حقوق مالکیت فکری در دوره‌های عالی آموزشی دانشگاهی تا حدی این حوزه از حقوق نیز مورد توجه قرار گرفته و البته غبطۀ بسیاری از حقوقدانان، بلکه نگرانی بهره نبردن از مواهب آن را بر انگیخته است.
افتخار همراهی با جناب دکتر محمدرضا حاذقی اقدم که به زودی از رسالۀ خود دفاع خواهد کرد، به دوره کارشناسی ارشد حقوق تجارت بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی برمی‌گردد. ایشان محقق و تلاشگر دوست داشتنی است که از جهات مختلف از سایرین ممتاز بوده است و به طور طبیعی باز هم ساعی در حوزه حقوق تجارت بین‌الملل خواهد بود. این آذری خوش ذوق و حاذق، که در زمرۀ افرادی است که گوی سبقت را از بسیاری از فارسی زبانان ربوده، ضمن مطالعه و تحقیق در حوزه حقوق سازمان تجارت جهانی و حضور در مسابقات خاص مربوط به حقوق سازمان تجارت جهانی (موسوم به موت کورت پروفسور جان اَچ جکسون)، به دلیل تسلط بر زبان انگلیسی و فهم دقیق مباحث حقوقی سازمان تجارت جهانی، به خوبی و شایستگی این کتاب مفید را به فارسی برگردانده و در اختیار جامعه حقوقی کشور قرار داده‌است. سعی این عزیز مشکور و تلاش بی وقفۀ وی مأجور باد .
مهراب داراب پور سوم خرداد 1400

مقررات آنسیترال در مورد بیع بین المللی کالا

ترجمه و تحقیق:
دکتر مهراب داراب پور
محمد داراب پور

مشخصات نشر:

عنوان:	مقررات آنسیترال در مورد بیع بین‌المللی کالا
مؤلف:	دکتر مهراب داراب‌پور / دکتر محمد داراب‌پور
ناشر:	انتشارات گنج دانش
لیتوگرافی:	ترنج رایانه
چاپ و صحافی:	صدف
نوبت چاپ:	نخست – 1400
شمارگان:	500 جلد
قیمت:	40.000 تومان
شابک:	978-622-6187-78-7

---

---

فهرست مطالب کتاب

فهرست
مقدمه
1- بیع بین‌المللی کالا در یک نگاه

• 1-1- انعقاد قراردادهای بیع بین‌المللی
• 1-2- عرف بین‌المللی به جای قواعد خشک داخلی
• 1-3- ضمانت اجرای معقول برای تحویل کالای غیر منطبق با قرارداد
• 1-4- انتقال ضمان معاوضی
• 1-5- ضمانت اجرای نقض قرارداد
• 1-6- اولویت مطالبه خسارت و عدم توجه به ایفای عین تعهد
• 1-7- پرداخت خسارت
• 1-8- ضرورت مقابله با خسارت
• 1-9- تدبیر برای نقض قابل پیش بینی
• 1-10- تمهید تقلیل ثمن
• 1-11- بهره و سود
• 1-12- حفاظت از کالا پس از انحلال قرارداد
• 1-13- تفسیر قراردادهای بیع
• 1-14- مرور زمان
• 1-15- استفاده از ارتباطات الکترونیکی در قراردادهای بین‌المللی

2- متن ترجمه فارسی کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا (1980)
3- متن ترجمه فارسی یادداشت توضیحی دبیرخانه آنسیترال در رابطه با کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا (1980)
4- متن ترجمه فارسی کنوانسیون مرور زمان در بیع بین‌المللی کالا (1974) با اصلاحات پروتکل 1980
5- متن ترجمه فارسی یادداشت توضیحی دبیرخانه آنسیترال در رابطه با کنوانسیون مرور زمان در بیع بین‌المللی کالا (1974) ) و پروتکل 1980
6- متن انگلیسی کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا (1980)
7- متن انگلیسی کنوانسیون مرور زمان در بیع بین‌المللی کالا (1974) به همراه پروتکل اصلاحی 1980
8- کتاب‌نامه
9- از همین نویسندگان

---

مقدمه کتاب

تجارت بین‌الملل عامل مهمی در ارتقای روابط دوستانه بین کشورها می‌باشد.[1] منافع اقتصادی و تجاری دو طرفه باعث می‌شود، کشورها در روابط به ویژه مخاصمات بین‌المللی خویشتنداری بیشتری از خود نشان دهند و در صدد رفع اختلافات به روش‌های مسالمت آمیز و دوستانه باشند.

پس از مطالب مربوط به جهان‌بینی، اصول و مبانی کلی و سازمان‌های تجاری در سایه‌ی اقتصاد و مدیریت، مباحث مربوط به بیع بین‌المللی دومین پله از هرم تجارت بین‌المللی می‌باشد.[2] از همین رو مطالعه و تدقیق در مسائل آن زیربنای درک و فهم صحیح عمده ترین قراردادهای منعقده در حقوق تجارت بین‌الملل می‌باشد.

کنوانسیون سازمان ملل در مورد قراردادهای بیع بین‌المللی کالا (CISG) معاهده ای چند جانبه است که یک رژیم حقوقی متحدالشکل برای قراردادهای بیع بین‌المللی کالا ایجاد کرده است. چنین معاملاتی به عنوان ستون فقرات تجارت بین‌الملل عمل می‌کنند. مقررات متحدالشکل قراردادهای بیع، چارچوب قانونی کارآمد، نسبتاً به روز و تقریباً مناسبی را برای حمایت از فعالیت‌های تجاری در اختیار بازرگانان قرار می‌دهد. کنوانسیون سازمان ملل در مورد قراردادهای بیع بین‌المللی کالا با کنوانسیون سازمان ملل در مورد مدت مرور زمان در بیع بین‌المللی کالا مصوب 1974، که توسط پروتکل 1980 (کنوانسیون مرور زمان) اصلاح شده است، تکمیل گردیده است.

تمام قراردادهای بیع بین‌المللی مشمول کنوانسیون مذکور نیستند، لذا ممکن است قوانین داخلی کشورها یا توافق‌های دو یا چند جانبه به جای کنوانسیون بیع بین‌المللی فوق اعمال گردد. طرفین نیز می‌توانند وفق قواعد و مقررات حاکم قانون مورد توافق خویش را بر قرارداد فی مابین حاکم نمایند و یا تا جایی که تجویز شده است قواعد و مقررات کنوانسیون‌های مربوطه یا توافق‌های دو یا چند جانبه را تغییر دهند. در هر حال محققان بایستی در مسائل مربوط به انعقاد و اجرا و حل اختلافات، توجه به قوانین مرور زمان داخلی و بین‌المللی و به ویژه کنوانسیون مرور زمان در بیع بین‌المللی کالا (1974) به همراه پروتکل اصلاحی 1980 داشته باشند.

قوانین یکنواخت آن کنوانسیون، به طور خاص برای تأمین نیازهای تجارت بین‌المللی، افزایش اطمینان در معاملات تجاری و کاهش هزینه‌های آنها طراحی شده است. بنابراین، کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا به طور کلی از توسعه اقتصادی پایدار حمایت می‌کند و از آنجا که ریسک‌ها و هزینه‌ها به طور شایسته ای توسط شرکت‌های کوچک و متوسط در موقع انعقاد قرارداد برآورد نمی‌شود، استفاده از مقررات این کنوانسیون، مزیت ویژه ای در ارتقاء فعالیت‌های تجاری بین‌المللی برای متعاقدین به ارمغان می‌آورد..

با الحاق کشور پرتقال به این کنوانسیون بیع بین‌المللی در 24 سپتامبر 2020، تعداد متعاهدین این کنوانسیون به 94 کشور رسیده است. این کشورها بیش از 85% کیک اقتصادی تجارت بین‌المللی را در اختیار دارند؛ این امر نشان دهنده اهمیت این کنوانسیون برای تجارت بین‌المللی می‌باشد. این کنوانسیون موفق‌ترین سند بین‌المللی برای متحدالشکل سازی بیع بین‌المللی است، چرا که کشورهایی از هر منطقه جغرافیایی و هر مرحله از توسعه اقتصادی عضو آن هستند که نماینده هر یک از مهمترین نظام‌های حقوقی، اجتماعی و اقتصادی مختلف جهان می‌باشند. این کنوانسیون همچنین پایه و اساس برای موت کورت ویلیام ویس می‌باشد که یکی از بزرگ ترین، برجسته ترین و با پرستیژترین مسابقات حقوقی بین‌المللی است.

دولت‌های انگلستان، هند، آفریقای جنوبی و نیجریه مهمترین کشورهایی هستند که هنوز به این کنوانسیون نپیوسته اند. برای درک اهمیت عدم الحاق کشور انگلستان، و اثر شگرف آن گفته شده که عدم الحاق انگلستان، که یکی از حوزه‌های اصلی برای انتخاب قانون حاکم در قراردادهای بیع بین‌المللی است، علاوه بر اینکه فرصت‌های تجاری بسیاری را از تجار این کشور می‌گیرد، تجارت با این کشور را با مقاومت و مخالفت تعداد بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی اثرگذار و مهم همراه خواهد کرد و در نهایت باعث از دست رفتن اعتبار این کشور در قانونگذاری و داوری بین‌المللی می‌گردد.[3]

کتاب‌های اصلی ترجمه و یا تألیف شده در باب بیع بین‌المللی کالا، معمولاً بیش از 1000 صفحه بوده و عموماً برای تحقیقات تفصیلی در تحصیلات تکمیلی مفید می‌باشند. در این کتاب سعی شده است به منظور صرف کمتر زمان برای مخاطبین، مطالب به صورت مختصر و به دور از تفاسیر فنی و پیچیده، بیان شود. یعنی کلیاتی راجع به دو کنوانسیون تهیه شده توسط کمیسیون حقوق تجارت بین‌الملل سازمان ملل متحد در رابطه با بیع بین المللی کالا ارائه شود. این توضیحات همراه ترجمه فارسی یادداشت‌های توضیحی که دبیرخانه آنسیترال در رابطه با آنها ارائه نموده است، در اختیار مخاطبین قرار گرفته است.

ترجمه فارسی «کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا» و یادداشت توضیحی آن بر اساس آخرین کتابچه منتشره کمیسیون حقوق تجارت بین‌الملل سازمان ملل متحد با شماره V.19-09951 (V.10-56997) به روز رسانی و تصحیح شده است. متن ترجمه فارسی «کنوانسیون مرور زمان در بیع بین‌المللی کالا» و یادداشت توضیحی آن نیز حاصل ترجمه کتابچه‌های انگلیسی و عربی می‌باشد که کمیسیون مذکور با شماره نسخه V.11-84228 و V.11-84226 به صورت الکترونیکی و کاغذی منتشر نموده است. در این کتابچه ها، کنوانسیون مرور زمان در بیع بین‌المللی کالا با آخرین اصلاحات به روز رسانی شده است.

---

[1] مقدمه کنوانسیون مرور زمان بیع بین‌المللی کالا، 1974

[2] ر.ک. داراب پور، مهراب و همکاران، (1399)، اصول و مبانی حقوق تجارت بین‌الملل؛ کتاب نخست، چاپ سوم، ویرایش دوم، تهران: انتشارات گنج دانش، ص 17.

[3] Moss, Sally (June 2005). “Why the United Kingdom Has Not Ratified the CISG”. Journal of Law and Commerce. 25: 483–485 – via UNCITRAL.

---