بانک جهانی نام دیگر بانک بینالمللی توسعه و ترمیم (IBRD) است. همراه با چهار شعبه دیگر خود: مؤسسه بینالمللی توسعه (International Development Association: IDA)،مؤسسه مالی بینالمللی (International Finance Corporation: IFC)، آژانس تضمین سرمایهگذاری چند جانبهای ((Multilateral Investment Guarantee Agency: MIGA و مرکز بینالمللی برای حل و فصل منازعات سرمایهگذاری (International Centre for the Settlement of Investment Disputes: ICSID)، گروه بانک جهانی را تشکیل میدهند.[۱] بانک جهانی یکی از سه رکن برتون وودز را تشکیل میدهد.[۲] سه سازمان صندوق بینالمللی پول (IMF)، بانک بینالمللی ترمیم و توسعه (IBRD) یا بانک جهانی و گات که البته امروزه جای خود را به سازمان تجارت جهانی (WTO) داده است، بهطور جمعی تشکیلدهنده سیستم برتون وودز هستند. در پایان جنگ جهانی دوم از طرفی عواقب منفی جنگ جهانی و از طرف دیگر سیاستهای خودخواهانه تجاری اوایل دهه ۱۹۳۰ منجر به ایجاد مشکلات اقتصادی زیادی برای کشورها شده و توان تولیدی کشورها بهشدت تقلیل یافته بود. بههمین دلیل در ۲–۲۱ ژوئیه ۱۹۴۴ (قبل از پایان جنگ)، به پیشنهاد روزولت (رئیس جمهور وقت آمریکا)، کنفرانس پولی و مالی سازمان ملل متحد با شرکت نمایندگان ۴۴ کشور در برتون وودز تشکیل و طی آن موافقتنامههای تأسیس بانک بینالمللی ترمیم و توسعه (بانک جهانی) و صندوق بینالمللی پول تصویب شد. بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول، جزئی از فرایند همکاری برای ایجاد یک نظام پولی و سرمایهگذاری بهجای آشفتگی ناشی از ناسیونالیسم اقتصادی دهه ۱۹۳۰ بودند. بانک جهانی در دسامبر ۱۹۴۵ تأسیس شد و در نوامبر ۱۹۴۷با تصویبمجمع عمومی سازمان ملل متحد بهصورت رسمی درآمد و به جرگه نهادهای تخصصی سازمان ملل متحد پیوست. بانک جهانی ابتدا برای کمک به بازسازی خرابیهای جنگ جهانی دوم بهوجود آمد، ولی در سال ۱۹۴۹، بهسمت ارتقای توسعه اقتصادی در کشورهای توسعهنیافته معطوف شد.[۳] هدف اصلی بانک جهانی اعطای وام برای توسعه و گسترش طرحهای تولیدی آن دسته از کشورهای در حال توسعه است که عضو بانک هستند. این وامها برای مقاصدی مانند اجرای پروژههای لولهکشی آب آشامیدنی، آموزش و پرورش و همچنین اجرای برنامههای کلی عمرانی از جمله واردات کالاهای صنعتی است. فقط اعضای صندوق بینالمللی پول میتوانند به عضویت بانک جهانی درآیند. از طرف دیگر شرط اولیه عضویت در مؤسسه بینالمللی توسعه و مؤسسه مالی بینالمللی، عضویت در بانک جهانی است. ایران یکی از اعضای شرکتکننده در کنفرانس برتون وودز بوده و در نتیجه از مؤسسین بانک جهانی بهشمار میرود؛ که از سال ۱۳۲۴ رسماً عضو بانک جهانی شد.[۴] در حال حاضر تعداد اعضای بانک جهانی به شرح زیر میباشند:[۵]
تعداد اعضای بانک جهانی
سرمایه و منابع بانک جهانی
سرمایهی این بانک از مجموع سهام تعهد شده و حق عضویت کشورها، فروش اوراق قرضه و استقراض از بازارهای مالی و دولتهای عضو تشکیل میشود. سرمایهی بانک به سهام یکصد هزار دلاری تقسیم شده و حق رأی کشورها نیز بر مبنای هر عضو 250 رای ثابت و یک رأی به ازای هر سهم میباشد. سهم هر کشور، بستگی به موقعیت اقتصادی و مالی آن کشور دارد. هر کشور، موظف است در موقع پیوستن به بانک، ده در صد سهم خود را بپردازد که یک در صد این مبلغ، به طلا یا دلار آمریکا است و 9 در صد بقیّه، به ارز کشور مربوطه میباشد و فقط با موافقت کشور ذیربط، قابل استفاده خواهد بود. چنانچه بانک برای ایفای تعهدات خود که ناشی از تضمین وامها میباشد، نیاز به سرمایه پیدا کند، ممکن است از اعضا درخواست پرداخت 90 در صد باقیمانده را بنماید.[۶]
ارکان بانک بینالمللی ترمیم و توسعه
بانک بینالمللی ترمیم و توسعه دارای دو رکن است:[۷]
- هیئت رئیسه؛ هیئت رئیسه بانک از نمایندگان کلیه دولتهای عضو تشکیل میشود. هیئت مذکور سالی یکبار تشکیل جلسه میدهد. طبق اساسنامه بانک، اختیارات وسیعی به هیئت رئیسه تفویض شدهاست؛ که ذیلاً دو مورد آن ذکر میشود.
– اخذ تصمیم دربارهٔ عضویت – تخصیص سود ویژه و تقسیم سرمایه سهمی بانک
- هیئت مدیره؛ هیئت مدیره ۱۵ عضو دارد که ۶ نفر آنها از طرف سهامداران عمده مثل ایالات متحده آمریکا، انگلستان، آلمان، فرانسه، ژاپن و هندوستان تعیین میشود و بقیه آنها توسط دولتهای عضو انتخاب میشوند. انتخاب رئیس بانک جهانی (بانک بینالمللی ترمیم و توسعه) بهعهده هیئت مدیره است.
بیطرفی بانک
مواد موافقتنامه بانک جهانی، این بانک را به بیطرفی اقتصادی و سیاسی ملزم میسازد. بهنظر میرسد در بانک جهانی و شعبههای آن، تصمیمگیری در خصوص اعطای وام براساس اصول کامل امور بینالملل باشد، نه جهتگیری اساسی و اقتصادی دولتها. طبق ماده (۱۰) ۴ توافقنامه بانک جهانی: «بانک و شعبههای آن در امور سیاسی هیچیک از اعضا مداخله نمیکنند و مشی سیاسی عضو یا تمایلات اعضا در تصمیمگیریهای آنها دخالت ندارد.» ولی بانک جهانی با وجود ملزم شدن به بیطرفی سیاسی و اقتصادی در امور سیاسی مداخله مینماید. این بانک در خدمت اهداف سیاسی سهامداران خویش است. ایالات متحده آمریکا که بزرگترین سهامدار این بانک است، از حق رأی خود جهت عدم پرداخت وام به کشورهایی که از نظر سیاسی با آنها در تعارض است و همچنین اعطای وام به طرفداران خود استفاده مینماید.[۸] شریک اصلی بانک جهانی در همکاری جهت توسعه، قطب دیگر سیستم برتون وودز، یعنی صندوق بینالمللی پول (IMF) است. بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول در همکاری چندجانبه جهت توسعه، سهم عمدهای ایفا مینمایند.[۹]
سازمان بینالمللی توسعه (IDA)
سازمان بینالمللی توسعه در تاریخ ۲۶ ژانویه ۱۹۶۰، بهعنوان شعبه بانک جهانی برای بهبود وضعیت بدهی کشوهای در حال توسعه تأسیس گردید. شرایط اعطای اعتبار از طرف سازمان مذکور، در مقایسه با بانک جهانی بهتر است. علیرغم شباهت تشکیلات اداری، پرسنل و کارکنان بانک جهانی و سازمان بینالمللی توسعه، سازمان مذکور از جنبه بینالمللی دارای شخصیت حقوقی مستقلی است. وظایف اساسی این سازمان عبارتند از:
- بسط و گسترش فعالیتهای اقتصادی
- افزایش بازدهی و افزایش سطح زندگی در کشورهای در حال توسعه
- اعطای اعتبار با شرایط سهل به کشورهای مذکور
سازمان، وامهای اعطایی را فقط برای انجام پروژههای توسعه و با ضمانت دولتهای فوق پرداخت میکند. اعطای اعتبار از طرف سازمان یادشده ظاهراً به هیچ وجه تحت تأثیر نقطهنظرات سیاسی نخواهد بود.[۱۰]
مؤسسه مالی بینالمللی (IFC)
مؤسسه مالی بینالمللی در تاریخ ۲۵ مه ۱۹۵۵ بهعنوان شعبه بانک جهانی بینالمللی تأسیس گردید. وظیفه اساسی این مؤسسه، بسط و گسترش فعالیتهای اقتصادی در بخش خصوص کشورهای در حال توسعه است. مؤسسه یادشده برای پیشبرد این منظور، به مؤسسات بخش خصوصی کشورهای در حال توسعه، بدون گرفتن ضمانت از دولتها برای بازپرداخت وام، جهت مدرنیزه کردن، بسط و گسترش فعّالیّتهای صنعتی و افزایش بازدهی فعالیتهای مذکور، وام اعطا مینماید. این مؤسسه اغلب اقدام به سرمایهگذاری در بنگاههای اقتصادی بخش خصوصی کرده و از سود ناشی از سرمایهگذاریهای مذکور کسب درآمد مینماید. برای اینکه مؤسسه نتواند در امور داخلی بنگاههای اقتصادی مداخله کند، در انجام فعالیّتهای بنگاه از حق رأی برخوردار نیست.[۱۱]
سازمان تضمین سرمایهگذاری چند جانبهای (MIGA)
MIGA یکی دیگر از شعبههای بانک جهانی است. وظیفه این سازمان، گسترش سرمایهگذاریهای مستقیم خارجی در کشورهای در حال توسعه بهمنظور کاهش فقر، رشد و بهبود زندگی مردم در این کشورها است.[۱۲] این سازمان، با تأمین تضامین برای سرمایهگذاران خارجی در مقابل خسارات ناشی از ریسکهای غیر تجاری مانند مصادره، عدم تبدیلپذیری پول رایج، جنگ و شورش، سرمایهگذاری در این مناطق را تشویق میکند.[۵]
مرکز بینالمللی برای حل و فصل منازعات سرمایهگذاری (ICSID)
ICSID یک نهاد مستقل بینالمللی است که با تأمین تسهیلات برای مصالحه و داوری در منازعات سرمایهگذاری، به تشویق سرمایهگذاری خارجی کمک میکند؛ بهطوریکه بسیاری از قراردادهای بینالمللی سرمایهگذاری اشاره به تسهیلات ICSID میکنند. در ضمن ICSID به فعالیّت در زمینههای پژوهش و انتشار در حوزه قانون سرمایهگذاری نیز میپردازد. امروزه بیش از ۱۴۰ کشور عضو این مرکز هستند.[۱۳]
روسای بانک جهانی
- یوجین میر (از ژوئن ۱۹۴۶ تا دسامبر ۱۹۴۶)
- جان جی مک کلوی (از مارس ۱۹۴۷ تا ژوئن ۱۹۴۹)
- یوجین رابرت (از ۱۹۴۹ تا ۱۹۶۳)
- جورج دیوید وودز (از ژانویه ۱۹۶۳ تا مارس ۱۹۶۸)
- رابرت مک نامارا (از آوریل ۱۹۶۸ تا ژوئن ۱۹۸۱)
- آلدن دبلیو کلوزن (از ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۶)
- باربر بنیامین کنابل (از ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۱)
- لوئیس تامپسون پرستون (از سپتامبر ۱۹۹۱ تا می ۱۹۹۵)
- جیمز ولفنسون (از ۱ ژوئیه ۱۹۹۵ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۰۵)
- پال ولفوویتز (از ۱ ژوئن ۲۰۰۵ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۰۷)
- رابرت زولیک (از ۱ ژوئیه ۲۰۰۷ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۱۲)
- جیم یونگ کیم (از ۱ ژوئیه ۲۰۱۲ تا کنون)
منابع
- پرش به بالا↑ http://web.worldbank.org
- پرش به بالا↑ جکسون، جان اچ؛ نهادهای بینالمللی تجارت: گات و سازمان تجارت جهانی؛ محمدجعفر قنبری جهرمی، مجله حقوقی، نشریه دفتر خدمات حقوقی بینالمللی جمهوری اسلامی ایران، 1382، شماره 28، ص149-241.
- پرش به بالا↑ بزرگی، وحید؛ درآمدی بر سازمان تجارت جهانی و الحاق ایران، تهران، قومس، 1386، ص11-1
- پرش به بالا↑ موسیزاده، رضا؛ سازمانهای بینالمللی، تهران، میزان، 1388، چاپ دهم، ص246 و 248
- ↑ پرش به بالا به:۵٫۰ ۵٫۱ http://www.worldbank.org
- پرش به بالا↑ داراب پور، مهراب. اصول و مبانی حقوق تجارت بین الملل، کتاب نخست: کلیّات حقوق تجارت بینالملل و سازمانهای تجاری بینالمللی. تهران: گنج دانش، 1397. 233.شابک ۹۷۸-۶۲۲-۶۱۸۷-۰۳-۹.
- پرش به بالا↑ موسیزاده، رضا؛ ص246.248
- پرش به بالا↑ کیت، کلی اس. پیس؛ سازمانهای بینالمللی، حسین شریفی طرازکوهی، تهران، میزان، 1384 چاپ اول، ص324-320.
- پرش به بالا↑ همان
- پرش به بالا↑ وبر، آلبرشت؛ تاریخچه سازمانهای اقتصادی بینالمللی، طهماسب محتشم دولتشاهی، تهران، خوشه، 1366، چاپ اول، ص86 و 87.
- پرش به بالا↑ همان 87 و 88.
- پرش به بالا↑ http://www.miga.org/about/index_sv.cfm?stid=1736
- پرش به بالا↑ http://icsid.worldbank.org/ICSID/Index.jsp